Faik Konica
Homazh në 70-vjetorin e ndarjes nga jeta / Mendimi shqiptar i viteve ‘30 dhe mentaliteti sot, dy paralele socio-kulturore; I referohemi njërit prej tyre, publicistit e shkrimtarit më polemik të viteve ‘30, Faik Konicës, prej të cilit kemi shkëputur disa ese e skica ku në një vëzhgim socio-kulturor të shqiptarëve, heqim një paralele mentaliteti dhe psikologjie të ditëve të sotme, në disa raste për të kuptuar edhe pse diktatura jetoi aq gjatë në Shqipëri
Fati i gjuhës shqipe është për të qarë. Një degë e lisit indo-gjermanik, si shoqet e saj sanskritishtia, latinishtia, greqishtia e vjetër, persishtia, etj., dhe aq e vjetër sa ato, – shqipia mbeti gjer më këtë ditë e njomë po pa fletë e pa lule, kur shoqet çuditnë botën me lulëzimin e tyre. Tani, ca elementet t’erëta në Shqipëri kanë zaptuar ministrin’e Mësimit dhe po përpiqen t’a thajnë gjuhën fare. Mbase ca nga ata dëshërojnë të mbarojnë dhe u duket se po mbarojnë punë; po shumica, pa dyshim, janë armiq të gjuhës, dhe duan, duke përdredhur e duke shtypur organet e shqipes, t’a lënë sakate që të hiqet xvarrë e shtrëmbëruar.
Shikoni. Jana nj’a tre’qint fjalë që munt të quhen internacionale, janë hequr ca nga gërqishtia e vjetër, ca nga latinishtia, dhe janë bërë malli i njerëzisë, se gjithë bota i di, i mer vësh gjithë bota. Munt të përdoret e të kuptohet lehtë fjala thjeshtë shqipe larkfolës (siç munt të thonë, dhe ca thonë, në Gjermani, Fernsprecher), në vënt të telefonit: po nuk është nevojë; fjala telefon ësht’e përgjithëshme; s’ka nonjë fitim për gjuhën, për popullin, a për njeri, që të preferohet fjala nacionale larkfolës. Po armiqt’ e fshehtë të gjuhës, s’pëlqejnë as fjalë të ra kur janë të mira, si larkfolës; dëshërojnë fjalë makaronike si togjer dhe bashki, se ashtu e do qëllimi prishës i tyre.
Një tjatër pun’ e bukur që bëjnë, është të kthyerit e fjalëve nga kuptimi i tyre dhe të dhënët një kuptim të ri. Fjalës i paditur, i dhanë kuptimin i kallzuar për një faj; fjalës i pandehur, i dhanë kuptimin i dyshuar se ka bëre një faj; fjalën i aratisur e zgjothnë që të zërë vëndin e fjalës firar, ndonëse i aratisur thohet për një që ka humbur udhën ose s’dihet se ku ndodhet në kurbet.
(Është vërtet se Gegët kanë një fjalë i paditun, që ndofta ka lidhje me italishten bandito, me kuptimin i kallzuar; po trazimi me fjalën i paditur në kuptimin i pamësuar ësht’ i domosdoshmë dhe përandaj përdorimi i të dy fjalëve nuk është praktik).
Sido që në qoftë, Torbeshët me ca dinakë të tjerë vendosnë që t’i japin shkelmin shqipes, dhe të fabrikojnë një gjuhë të re të themeluar mi shqipen. Na pëlqen a s’na pëlqen, kjo gjuh’e re po bëhet nënë sytë t’ona, dita me ditën, dhe jemi të shtrënguar t’a nxëmë, se ndryshe pas pakë kohë s’do të marrim vesh dot se ç’thonë gazetat e Shqipërisë.
Për të stërvitur Vatranënt në gjuhë të re, kemi për të botuar nga nonjë herë ca mësime. Do të jenë pakë të rënda, si çdo gjë e re: po me kurajë dhe durim, do të bëni përparime.
Mësimi I
Toskua, me që ka parë shkolla të larta, ësht’i ditur; po me që e kërkon Gjykatoria, ësht’i paditur. Ashtu, Toskua ësht’ edhe i ditur edhe i paditur.
Moskua, me që s’ka hapur kurrë një librë, nuk ësht’i ditur, po me që s’thotë as Policia as njeri se është fajtor, nuk është i paditur. Ashtu Moskua s’ësht’as i ditur as i paditur.
U-voth një kec në stan, dhe besojnë se Toskua është ay që e vodhi. Toskua është pra i pandehur. Fajtor ose i pafajshëm, Toskua mori malet i papandehur. Toskua është pra edhe i pandehur edhe i papandehur.
Dikush tha se kecin munt t’a ketë vjedhur Moskua, po xhandarët u-përgjiqnë që Moskua nuk ësht’i pandehur. N’ato e sipër hyri në polici Moskua; dhe me që e dijin se s’fshihej, s’hyri i papandehur. Moskua pra nuk është as i pandehur as i papandehur.
Toskua, kur mori malet, u-bë i aratisur, se fshihej nga xhandarët; po duke qënë se i njeh me pëllëmbë udhët dhe shtigjet, nuk u-aratis as një minutë. Do me thënë, Toskua ësht’i aratisur po nuk ësht’i aratisur.
Moskua dolli për gjah dhe humbi udhën dhe ka dy ditë që po sillet vërdallë, i dëshpëruar, nga pyll në pyll; është pra i aratisur; po kanuni nuk e kërkon, dhe nuk ësht’i aratisur. Do me thënë edhe Moskua, si Toskua, ësht’ i aratisur, po nuk ësht’i aratisur.
Me gjith’ këtë, ndodhja e Moskos ndryshon fare nga e Toskos. Se Moskua dëshëron të dalë nga pylli, po s’di si të dalë; Toskua di si të dalë, po s’dëshëron. Moskos i vjen keq që nuk është si Toskua; dhe Toskua qan që nuk është si Moskua. Po sikur t’u thuash të çkëmbejnë ndodhjen e tyre, s’dëgjojnë. Se Moskua do që të mos jet’ i aratisur, dhe nuk është po prapë është; Toskua nuk ësht’ i aratisur, dhe do që të mos jetë po prapë është.
Mësimi II
Profesorit Qelqmath i ngjau një e papëlqyer. Tek punonte në laboratuar të tij, hyjtin pesë xhandarë me pisqolla në grusht, dhe i britnë, “Ngre duart, se je i paditur”. Profesori hapi gojën dhe ngriti duart, po si mblodhi pakë veten protestoj me zëmërim, dhe u thotë xhandarëve, “Gënjeni, se mua tërë bota më njohin si të ditur”. – “Vërtet, je i ditur”, thanë xhandarët, “po nga që je i ditur, je i paditur”, – “O Perëndi!” briti Profesori “qënkan të prishur mënç!” – “Ja se si”, thanë xhandarët; “është helmuar një pus, dhe shumë njerës që pinë nga ujët e tij vdiqnë. Helmi i përdorur është aq’ i hollë sa s’ndjehet në shie. Policia mendon se vetëm një njeri i ditur në barërat munt t’a ketë bërë këtë faj. Përandaj, Profesor, ti, si i ditur që je, u-dekllarove i paditur, dhe ne erthmë të të zëmë” – “Shikoni se ç’gjarpër i frikshëm!”, ulërijti profesor Qelqmadhi. Xhandarët, të trëmbur, kthyen koken të shohin, dhe Profesori me një herë u-hoth nga penxheria dhe mori me vrap udhën e pyllit. Xhandarët, kur kuptuan dinakërinë, j’u-sulnë pas duke zbrazur pisqolla, po më kot, se Qelqmadhi u-çduk në mes të druve.
N’ato sipër, u dolli mb’udhë xhandarëve nxënësi i Profesorit, dhe i qëndroj duke u britur: “Xhandarë! Zëmëni, se pusin e helmova unë!” — “Ja tek qënka i pandehuri i vërtetë!”, tha një xhandar. – “Dhe është fare i papandehur, se s’i shkonte njeriut mëndia te ky çilimi”, u-përgjigj një tjatër.
-“Është një i pandehur i papandehur” dekllaroj një xhandar i tretë. Pastaj, i thanë nxënësit: “Eja pra të të shpiem në burg, se je i paditur”. -“Atje gënjeni”, tha djali “se jam nxënësi më i mirë i Profesorit Qelqmath. Nga ana tjatër, po të burgosni gjithë të paditurit, duhet tërë popullin shqipëtar t’a burgosni dhe të hyni ju të parët në të Tralos”. — “Mos fol aqë shumë”, urdhëruan xhandarët; “nukë thamë që s’je i ditur, po thamë që je i paditur. Tani, përpara!” Dhe xhandarët u-nisnë, me të diturin të paditur të pandehurin të papandehur në mes.
Udhës, nxënësi, me një zë që dridhej nga frika, i thotë një xhandari: “Bobo ç’na gjeti! Ti paske kolerën, shoh në fytyrën tënde gjithë shënjat e sëmundjes.” Xhandarit i ra të hollët nga dëshpërimi. Të tjerët u-përndanë, të kafshuar nga zegli i panikës. Nxënësi, pa humbur kohë, vrapoj dhe hyri në pyll, u-bashkua me Profesorin, uruan njëri tjatrin për trapin që kishin ngrehur, dhe muarnë të përpjetën nëpër shkëmbinjtë. Xhandarët, si kuptuan grackën, u-bashkuan dhe me një tërbim të math u-sulnë dhe ata në pyll, ku humpnë udhën, dhe, pas ca orësh kërkimi, arrijtin në funt të një shkëmbi dhe ranë mbë’ dhe, të dëshpëruar, – kur na dëgjojnë një të qeshur; shikojnë lart: Profesori me nxënësin e tij kanë ndënjur dhe po tallen me xhandarët duke mpshtetur dorën në majë të hundës. Dhe me një herë, ky fjalim nis në mes të dy palëve.
Xhandarët: – Profesor, s’je më i paditur.
Profesori: – Po ju qëpari më thatë se isha i paditur.
Xhandarët: – Ishe, po s’je më.
Profesori: – Bah! Aqë’ shpejt u-bëra i ditur?
Xhandarët: – Jo. Ishe i ditur po ishe dhe i paditur. Tani je vetëm i ditur, dhe i paditur është nxënësi yt.
Profesori: – Gënjeni. Nxënësi im është i ditur.
Xhandarët: – Jo. Ështi paditur, se e kërkon hetuesi.
Profesori: – Ah! Paskeni dhe një… si thatë?
Xhandarët: – Hetues.
Profesori: – Bisedim i papandehur.
Xhandarët: – Jo. Nxënësi yt ësht’ i pandehur.
Profesori: – I pandehur çë?
Xhandarët: – I pandehur.
Profesori: – Aqë vetëm? S’ka bisht fjala?
Xhandarët: – I pandehur vetëm. Dhe në dëgjofshi këshillën t’onë mos bëhuni t’aratisur.
Profesori: – Gënjeni. Ne t’aratisur s’jemi, dimë se ku ndodhemi, ke ardhur dhe tjatër herë këtu për të mbledhur barëra t’egëra. T’ aratisur ju, që kini humbur udhën. Do të vdisni nga uria dhe nga etja. Do t’ju vrasim me gurë. (Dhe Profesori hodhi një shpellë që t’i trëmbë.)
Xhandarët: – Duam të hamë. Kini një copë bukë?
Profesori: – Ka një burim të ftohtë këtu sipër, dhe vijnë shpesh dhi t’egëra të pinë ujë. Doni ca kakërdhi prej cjapi? (U hodhi një grusht.)
Kryetari i Xhandarëve (u flet shokëve). – Medet! Do të vdesim. Ç’na duhej të ndjekim gjer në thellësi të pyllit maznunët dhe muttehemët. Në djall mystendiku me gjith’ ihzarin!
Profesori: – Pa dale, pa dale. Më duket se s’mereshim vesh. Mor mos doni të thoni se na kallzuan si fajtorë dhe kini urdhër të na shpini në burg?
Kryetari i Xhandarëve: – Po. Zoti Profesor. Kam një ihzar, dhe dua të ju shpie te mystendiku.
Profesori: – Ashtu? Dhe kujtojit se u-bëmë firar?
Kryetari i Xhandarëve: – Po, Zoti Profesor.
Profesori: – Ah mor t’uruar, ne ju muarmë për të çmëndur dhe ikmë nga frika se mos na mbytni. Hajde të shkojmë në gjyq, se ne fajtorë s’jemi. (Dhe zbriti me nxënësin).
Mb’ udhë, vazhdoj bisedimi.
Profesori: – Nuk më thoni, pse s’përdorni fjalët firar, mystendik, ihzar, mutthem, maznun, arzuhall, mazbata, dava, etj. — po kini çpikur fjalë që s’i mer vesh njeri?
Kryetari i Xhandarëve: – Di dhe unë, Zoti Profesor? Thonë se duhet qëruar gjuha nga fjalët e huaja.
Profesori: – Duhet qëruar më parë truri i palaçove që e qelbnë gjuhën. Fjalë të huaja janë ato që s’kanë zënë rrënjë në gjuhë. Ato që i honepsi gjuha dhe hyjtin gjer në kasolle të malësorit, ato fjalë u-nacionalizuan. E dini si i thonë gjykatësit n’Espanjë? I thonë kali, – “Alcade” — nga arabishtia el-kadi. S’munt të gjente tjatër fjalë hispanishtia? Ç’gjë më e lehtë? Në gjuhën hispanishte ka disa qindra fjalë arabishte, më tepër fjalë administrative. Vallë Espanjollët i mbajnë ato fjalë nga dashuria që kanë për armiqt’ e tyre Arabët? Apo mos i mbajnë se ato fjalë hyjtin në gjuhë dhe e quajnë lajthim t’i hedhin? Turp, turp, djemt’ e mij. Hiqni dorë. Është mëkat për gjuhën.
“Dielli”, 16 shtator 1922
Këshilla një gazetari
I dashur mik – në e bëfsh gazetën me fleta të mëdha; shqiptarët do të thonë që s’fshihet dot lehtë; në e bëfsh me fleta të vogëla, do të thonë se s’është gazetë, por libër. Në e shtypsh me letra të holla, do të thonë se s’këndohen edhe prishin sytë; në e shtypësh me letra të trasha do të thonë se je “hamall” e kërkon të mbushësh vend. Në shkrofsh toskërisht, do të thonë se s’është gazetë për gjithë shqiptarët; në shkrofsh gegnisht prap ashtu, në shkrofsh në gjuhë të përzier me të dyja, gjysëm gegnisht, gjysëm toskërisht, do të thonë se është “çervish”. Në mos shkrofsh për politikë, do të thonë se s’është koha të punojmë për letratyrë, kur vendi ndodhet në rrezik; në shkrofsh për politikë do të thonë se prishë punë duke egërsuar qeverinë. Në folsh butë për Turqinë, je i paguar prej Stambollit; në shkrofsh rreptë kundër Turqisë, kërkon të të jap Sulltani të holla që t’a pushosh gazetën. Në mos gjefsh të holla që ta mbash gazetën, do të thonë se s’je i zoti, me qenë aq njerëz duan zgjimin e kombit shqiptar; në gjefsh të holla je intrigant a i shitur. Në folsh për plot çlirimin e Shqipërisë, do të thotë je djall e kërkon gjëra që duheshin gatitur në qind vjet më parë; në folç për nevojën të përpiqemi t’a shpëtojmë gjuhën dhe kombësinë, duke vënë vendin nën hijen e një Fuqisë së Madhe, s’qënke shqiptarë i vërtetë.Në folsh mirë për shqiptarët e krishterë, hidhërohen shqiptarët muhamedanë; në folsh mirë për muhamedanët, hidhërohen të krishterët; në folsh mirë për të krishterët e për muhamedanët që janë shqiptarë të mirë, e ligsht për të ligjt, aherë do të hidhërohen të gjithë. Aq për sot, se kam frikë mos të zërë gjumi.
(Faik Konica boton në të përkohshmen “Albania” më 15 shtator 1901, këshillat pasonjëse për një djalë që kish ndërmend të botonte një gazetë shqip në Misir.)
Zakoni i skllavërisë
Skllavëria, si çdo pësim tjetër, pasi rëndon ca kohë në kurriz, bëhet më në fund një zakon i pëlqyer dhe ata që e mbajnë mbi zverk e durojnë me gëzim. Veçan atyre që lindin skllav, u është skllavëria si një natyr’ e dytë; dhe ata jo vetëm s’marrin vesh çdo me thënë liri, po ndiejnë një farë urrejtje për mbrojtësit e lirisë dhe ushqejnë respektin më të thellë për tiranët eksperte të shkopit dhe të zinxhirit.
Këto që thomi s’janë theori të thata. Kemi fakte historike që i provojnë. Dini të gjithë se që më 1861-in e gjer më 1865-n, u bë n’Amerikë një luftë civile e madhe në mes të Shteteve të Veriut e të Shteteve të Jugës. Veriu, me Lincolnin si President, i qojti gjithë skllevët të lirë. Juga nuk pëlqeu këtë veprim. Juga deshi ta mbajë skllavërinë si një institutë legale dhe u nda nga Veriu duke u prokllamuar një republikë më vete me Jefferson Davis-in si President. Fundin e di çdo njeri: Juga u-munt, Amerika u bashkua përsëri, dhe skllavëria u çduk për gjithënjë. Lincoln-i u vra në mbarim të luftës. Davis-i rojti gjer më 1889-n, si njeri prevat dhe bukuria është se ç’ngjau kur vdiq ky njeri që kish derdhur aqë gjak për të mprojtur skllavërinë: ngjau kjo gjë e çuditshme, që dymij ish-skllev vazhduan duke qarë qivurin e Davis-it! Shikoni forcën e zakonit: skllavi i çliruar kish zëmrën dhe dashurinë të lidhur me armikun e çlirimit.
Kur qënka ashtu natyra e njeriut, a është çudi që një shumicë Shqipëtarësh të kenë në shpirt të tyre adhurimin e zgjedhës? Bij, nipër, stërnipër skllevësh, skllev vetë, fjala liri nuk është për ta veç se një gjë misterioze dhe e rezikshme, e cila duhet ose lëftuar ose pritur me të ftohtë. Çudia është se kemi dhe n’Amerikë një shumicë nga këta skllev qesharakë dhe të poshtër. Të lirë nga krahët, truri i tyre është i lidhur me zinxhirë. Dhe është bukuri të vazhdojë njeriu sielljet e kësaj kopeje. Posa u tepëron pakë kohë nga puna, ata nukë dalin të marrin erën e paqme që të qerojnë mëlçit e tyre nga mikrobi i oftikës, – po venë si gjërpërinj nga “konak” në “konak” dhe nga dyqan në dyqan dyke bërë propagandë kundër Fushatës. “Ç’është ajo parti liberale?” thonë skllevët.
“Ne kemi një guvernë, dhe duhet t’a mprojmë. Ato që bën guverna janë të mira. Populli në Shqipëri ësht’ i kënaqur. Mos dëgjoni çpifjet, se paratë do t’ju venë humbur”.
Dhe fjalët e tyre gjejnë përkrahje nga një turm’ e errët spiunësh dhe larosh, – pseudo-tregëtarë gjysmë t’egër që janë në të dhënë faliment e sipër, batakçinj t’ardhur në mes të Shqipëtarëve s’dihet nga ku dhe me ç’porosi, varangjelistë të paqytetëruar me kurrizin “den-baba-den” të zbutur nga shkopi, kumarxhinj, dembelë, etj. Kjo turmë, e palarë në gjithë kuptimet e fjalës, ka disa qëllime të fshehta, dhe një qëllim sheshit, që është: të mos bëhet Shqipëria një Shtet modern i shtënë në themele të shëndosha, po të mbetet një vënt i turbull dhe i dobët, i lehtë për të përmbysur kur lakmia e fqive të gjejë rastin.
Vetëm të larkmët duhet të dinë një gjë: skllevët që përmëntmë, spiunë të mbetur nga regjimet e shkuara të Shqipërisë, s’kanë të bëjnë fare me VATREN. Vërtet lehin, lëpijnë, futin hundën në çdo deriçkë, po as një në dhjetë s’ësht’ anëtar i Federatës që kam nderin të kryesoj. Dhe në qofshin shtat’ a tetë gjithsej, jan’ asish që hyjnë të pavënë re nga dera kur e gjejnë të hapur, po dalin me elegancë nga penxheria kur zbulohen prej kujdestarëve të shtëpisë.
Puna është sheshit. VATRA ka lëftuar dhe lëfton për një Shqipëri moderne, serioze dhe të nderuar. Partia liberale që u-organizua në Shqipëri, do t’mundohet të fitojë shumicën në zgjedhjet, që të vërë në veprim idealet e VATRES. Ju pëlqen ky mendim? Përkraheni më sa ju mundet Partinë Liberale duke mos u vënë veshin larove, të cilët pa fjalë do të bëjnë zanatin e tyre.
I urti i malit
Tre miq, të quajtur Rëmbi, Gjëmbi dhe Shkëmbi, mbarojin së ngrëni. Plloska me verë shkoi nga duar në duar. Rëmbi nisi të dredhë cingare, Gjëmbi mori lahutën, Shkëmbi ia nisi këngës.
Pastaj folën. Për çka mund të flasin tre miq, kur janë të rinj e kur mblidhen bashkë? Për qëllimet, për shpresat e tyre. Rëmbi, që shumë kohë e kish ndër mend të dilte në vise të huaja për fat, Gjëmbi donte të merrte udhën e Stambolli për të zënë punë. Shkëmbit zemra i thosh ta shkojë jetën e tija në mes të arave, të vreshtave e të bagëtive të veta. Ç’të mira, ç’të liga e prisjin sicilndo në udhë të jetës? Ç’gëzim, ç’trishtime fshihte në gji të vet koha për të ardhur? Të tre miqve u vate mendja tek i Urti i Malit. Dhe Rëmbi, duke ndezur një cingare të re: “Pse, tha, s’vemi të pyesim magjistarin e madh, të na shfaqë fatin tonë?”
I Urti i Malit rrinte në mes të një pylli; një vrimë shpelle ish shtëpia e tij. Magjistari me famë s’kish shok për të kënduar në kohë për të ardhur, dhe dija e tij qaste njerëz nga gjithë anët e Shqipërisë.
Kur vanë të tre miqtë në shpellë, dolli t’i presë një plak i çuditshëm: tripëllëmbësh i gjatë, një hundë sa një opingë i ndante tunrinjtë në dy, dhe një mjekër e bardhë porsi bora i briste gjer në dhe e i binte nëpër këmbët; një rrobe e ngjyrë hiri i mbulonte trupin, dhe, në vend të brezit, një gjarpër i shtrëngonte mesin, gjithë jeta e këtij njeriu ishë në sy të tija, dy pishë të ndezira.
I urti i Malit – se ai ish – ua preu fjalän të tre miqve që deshën t’i thonë pse erdhën: – “E dij pse erdhtë. Hyni””
Hyjtin në një odë të skalisur në gur, e të ndritur prej shtatë shandanesh. Shtatë misurë të gjelbër ishin duke zier në mes të odës.
Magjistari mori një stap të verdhë: të shtatë qirinjtë u shuan njëri pas tjatrit, dhe misurët pushuan së zieri. Ahere plaku ra me stap tri herë, e, në fund të odës, si në një teatër kur hapet perdja, u hap një qytet i bukur.
Një qytet i bukur me pallate të larta, me rrugë të gjera, ku vejin e vinin karroca të ndritshme, kuaj të lehtë, zonja me rroba të hijshme, njerëz të gëzuar a të ndrojtur, të nxituar a të ngadalshëm. Dhe pastaj karroca të tjera e kuaj të tjerë, e automobila, e botë në të gjitha anët.
“Si e vini re”, tha plaku, duhet një zakon i madh për të ecur nëpër këto rrugë pa qenë i shkelur njeriu. Një fshatar i ardhur që pak kohë nga katundi i tij është në rrezik të shtypet në ditë të para. Tani, rruga këtu është pasqyra e jetës: jeta, shoqëria, janë aqë të koklavitura në këto vise, aq të ngatrruara e të errëta, sa duhet një mjeshtri e madhe për të ecur, dhe kush s’është i mësuar me këto zakone, shpejt shtypet. Mos kujtoni se tregtia, punët etj, bëhen në ato vise me atë mënyrë të kulluar që bëhen në Shqipëri! Jo” Aty, tregtia është një shkencë, punët janë një sërë luftash të ashpra e të pamëshirshme. Që të fitosh me të vërtetë, duhet me një mënyrë të jesh një dijetar e një ushtar bashkë. Jeta, aty është një luftë, thashë . dhe në luftë, o djem, ka mundës, vërtetë, po ka dhe shumë të plagosur e të vrarë.
Plaku i ra prapë tri herë stapit të verdhë, dhe në vend të qytetit të largmë, dolli një qytet anës detit, me shtëpi prej druri, me minare shumë, e me mijra qen rrugëve. E njohën Stambollin. Plaku shtroi përpara syve të miqve punët, me ç’dredhira me ç’ë unjura, e, shumë herë, me ç’poshtërsira. “Këtu, tha prapë plaku, jeta s’është një luftë, por një lodër”…
“Sa për ty që kërkon ta shkosh jetën tënde në mes të arave, të vredhtave e të bagëtive” tha i Urti i Malit, “si lum ti!” se në qoftë se breshri a vapa a këlbaza, të prishin drithin a të pakësojnë bagëtinë, ajo prishje e ai pakësim s’do jenë të rrënjshme, dhe as këlbaza, as vapa, as breshëri s’mund të vihen më një me ligësinë e njerëzve.” Rëmbi, Gjëmbi edhe Shkëmbi, si u përshëndoshën me të Urtin e Malit duallën nga shpella e, mejtuar, muarën udhën e katundit.
Ai që është i qytetëruar
E njihni të gjithë atë që “ka parë botë”, që është i qytetëruar. Çdo qytet i Shqipërisë e çdo katund sado i madh ka të tijën. “Njeriu që është i qytetëruar” i lag përditë me vaj leshrat, vishet me “të ngushta” (ca pak të idikura), mban një stap të lehtë në dorë – e shikon sipër-poshtë gjithë botën. Vajzat çuditen, pleqtë shkëndallëzohen, djelmtë i bien prapa, duke thirrur e duke vërshëllyer a duke i hedhur gurë, – mjeshtri i shkollës i qaset të lidhë fjalë. Mendjet e larta merren vesh aq udobisht njëra me tjatrën! – “Si vete sot? – Si vini?, – thonë në Evropë! Vërtet, ju kërkoni ndjesë! – Si vini, si shkoni? Si kurdoherë, më pëlcet zemra. Ku rrohet në këtë vend, me këta njerëz që s’dinë të vishen, të hanë, të flasin! Ah, Evropa e shkretë! Kur isha në Evropë…” Kur ish në Evropë, ish si peshku në ujë. Gjithë shijen, gjithë hollësinë e shoqërisë së qytetëruar i ka thëthitur. I ka parë të gjitha sa janë për të parë e ca të tjera, i njeh të gjithë. Ka folur, ka lidhur miqësi me fytyrat e njohura të Evropës së tërë.
Po ku ka lindur, në pyeç, ky njeri aq i hollë e aq i çuditshëm? Pa dyshim, do të jetë rritur në “Rue de la Paix” të Parisit, në “Strand” të Londonit a në “Grahen, të Vjenës”. Mos kërko aqë larg…Ka parë ditën në Dardhë, në Mollë, a në breg të Pulës. Eshtë rritur në mes të bajgave të gomarit a të kakardhisë së deles.
Bora
Kthjelltësia a qiellit shkoi me diellin, me lulet, me verën. Vjeshta e trishtueshme erdhi dhe iku. Tani po hyn dimri edhe qiellin e kanë mbuluar re të qeta e të ftohta. Edhe sot, për të parën herë, zu të bjerë bora.
Prapa qelqeve të dritares po shikoj. Ngadalë, ngadalë, sikur ka frikë të dëgjohet, bora fluturon flokë-flokë, e shtrohet mbi dhe. Bie kudo, e duket sikur kërkon të ndreqë e të zbukurojë. Dy cupa të vockëla shkojnë, e, në leshërat e tyre të arta, të lëshuara mbi shpatulla, bora shkruan trëndafile të argjendta. Djemtë qeshin, hidhen, luajnë e luftojnë me topa. Zogjtë rreth e rrotull parqeve, ciu, ciu, një thërrime buke!
Si në verë, gjithë bota është veshur në të bardha.
Flokë-flokë, ngadalë po bie bora …
70 vjet më parë – Vdekja e Faik Konicës në Uashington
Ishte e hënë, ora 5 pasdite e datës 14 dhjetor, kur Faiku pësoi papritur hemorragji cerebrale. Hattie, që i kishte shërbyer prej vitesh, e gjeti të rrëzuar në hapësirën e ngushtë të banjës dhe e ndihmoi të shkonte në shtrat. Faiku kërkoi të telefonohej sekretarja dhe ajo arriti pas 30 minutash.
Charlotte ishte një grua e përpiktë dhe e sjellshme dhe Faiku i besonte ashtu si vetes së tij. I tha se kishte një dhimbje të fortë në sy dhe Charlotte propozoi të thërrisnin mjekun, Robert Oden.
Me gjithë kundërshtimet e Faikut, mjeku u thirr. Dr. Oden, ndër më të njohurit e Uashingtonit dhe mik i vjetër i Faikut, e kuronte nga hipertensioni kronik prej 14 vjetësh. Dr. Oden i mati tensionin. Aparati tregonte 250/140 dhe mjeku tha se Faiku ishte në rrezik, prandaj duhet të merrej një infermiere ose të dërgohej në spital. Në atë kohë hipertensioni nuk njihej mirë si sëmundje, por as Faiku nuk i dëgjonte këshillat e mjekut dhe nuk mbante dietë. Veç kësaj, pinte deri në tre paketa cigare në ditë.
Charlotte vendosi ta kalonte natën në apartament. Vonë në mbrëmje Faiku e thirri nja dy herë, pastaj kërkoi ujë. Para mesnate, kur Charlotte kishte filluar t’i shkruante një letër të shoqit, i cili shërbente në Forcën Ajrore, vuri re se Faiku kishte vështirësi në frymëmarrje por nuk dukej dhe aq keq. Sekretarja shkoi të marrë një sy gjumë në divanin e dhomës së ndenjes dhe u zgjua në 5 të mëngjesit. Ai dukej se flinte i pabezdisur, i shtrirë në kurriz me krahun e majtë nën kokë.
Nga ora 8, Charlotte shkoi ta shihte përsëri. Ai nuk kishte lëvizur fare dhe sytë i kishte paksa të hapur dhe të përhumbur. I telefonoi dr. Odenit, i cili e udhëzoi t’i prekte dorën. Ajo ishte e ftohtë dhe e sertë. E kuptoi se Faiku ishte shuar.
Marre nga: Ilir Ikonomi “Faik Konica, Jeta ne Uashington”
