Speciale/ Disa ditë në Arkivin e Shtetit duke vëzhguar fondin 35, që i përgjigjet letërkëmbimit të Mit’hat Frashërit; gjendja fizike e dokumentacionit gati e shkatërruar. Një pjesë e mirë e lëndës që figuron e regjistruar në skedarë nuk ekziston si dokumentacion. Nga vëzhgimi del se janë të zhdukura sidomos korrespodenca me personalitete të huaja ose kur janë letra të një rëndësie historike, mund të përmendim këtu se mungojnë letrat me Margaret Husllakun.
Violeta Murati
“Kërkojmë fondin 35, letërkëmbimin e Mit’hat Frashërit”, – i drejtohemi punonjëses në banakun e parë që ndesh në anën ku studiuesit presin radhën me muaj në Arkivin e Shtetit. Përgjigjja vjen menjëherë, e shpejtë dhe e prerë: “Po çfarë do t’i shikosh këtij fondi, është shumë i dëmtuar!” Nuk është vetëm keqpërdorimi, marrim vesh, por kur kjo pjesë e politikanit, mendimtarit dhe ideologut më të ndritur shqiptar të viteve ‘30 është gjendur e transportuar në Arkiv aty rreth viteve ‘80 gjendja fizike e dokumenteve ka qenë jashtëzakonisht e rëndë.
Fondi 35 shënon gjithë pasurinë e letërkëmbimit të Mit’hat Frashërit që ruhet në Arkivin e Shtetit. Janë rreth 3.500 letra, ku përfshihet korrespondenca e Frashërit, brenda dhe jashtë vendit. Ky fond na rezulton të mos jetë i plotë dhe punonjësit e Arkivit na përforcojnë se është në gjendjen më të rëndë fizike, ndër më të shkatërruarat.
Nga vëzhgimi në Arkivin e Shtetit, duke kaluar pothuaj gjithë letërkëmbimin e Mit’hat Frashërit, afro 40% e fondit nuk arrin të jetë jo vetëm e disponuar, por edhe e shfrytëzueshme. Kjo do të thotë se gjendja fizike e letrave është jashtëzakonisht e rëndë. Nga ana tjetër, një përqindje e mirë prej tyre ka dalë jashtë përdorimit, për shkak të dëmtimit, grisje apo prishje të tekstit nga lagështira. Sikur të mos mjaftojë kjo, një problematikë më vete paraqet lexueshmëria e kopjeve të dokumentit.
Një pjesë e mirë e materialit është në gjuhë të huaj, kryesisht turqisht, frëngjisht shumica dhe shumë pak anglisht.
Letrat në gjuhë të huaj është shumë vështirë të përkthehen, pasi teksti nuk kuptohet, sidomos letrat e shkruara me dorë. Po të kishim dokumentin origjinal ndoshta do të ishte më e lehtë, por fotokopjet dalin me cilësi shumë të dobët.
I fundit shqetësim për këtë fond lidhet edhe me disponimin e dokumentit sipas skedarit. Një pjesë e mirë e lëndës, që figuron e regjistruar në skedarë, nuk ekziston si dokumentacion. Nga vëzhgimi del se janë të zhdukura sidomos korrespodenca me personalitete të huaja ose kur janë letra të një rëndësie historike, mund të përmendim këtu se mungon letrat me Margaret Husllakun.
Letërkëmbimi i Mit’hat Frashërit mund të ndahet në tri grupe të mëdha: në të parin mund të grupojmë letrat me personalitete historike, të kulturës dhe politikës; në të dytin letrat me njerëz të zakonshëm, të thjeshtë që i shkruajnë për t’u bërë ndere apo për ta përshëndetur; dhe në grupin e tretë janë letrat intime, familjare të Mit’hat si ato me motrën dhe mikeshat e tij. Për këto të fundit, mikeshat, janë kryesisht në gjuhën frënge të pakuptueshme për përkthim të tyre, por që nga një vështrim i shpejtë, aty-këtu, kupton se janë letra për çështje pune, shumë miqësore dhe impresione udhëtimi apo takimi ku shpesh nuk mungojnë dhe ftesat për vizitë apo teatër!
Më poshtë kemi veçuar disa letra që mendojmë se kanë rëndësi, si historike po aq edhe interesante për të njohur personalitetin e Mit’hat Frashërit, ku veçanërisht bie në sy eleganca e finesa se si shkruan letrat, hyrja e letrës dhe mbyllja, gati e pazakontë, mirësjellja e humbur në tekstet e memove zyrtare dhe miqësore sot!
***
-Dosja 133, f. 139
Një letër në frëngjisht, nga Parisi për Mit’hat Frashërin në gjuhën frënge, me nënshkrimin: “plot dashuri Lolottë”. Teksti është vështirë të përkthehet pasi është shkrim me dorë dhe nga fotokopja nuk del qartë gërma. Nuk kemi arritur ta përkthejmë.
-Dosja 135, f. 53 një letër nga Federata e Vatrës, e japim të plotë:
The Pan Albanian Federation of Amerika
Vatra the
456 Tremont St
Boston 18 mars
Gusht 28, 1922
I dashur Zot,
Ju lutemi shumë të kini mirësinë të na dërgoni shumën prej # 80 (tetëdhjetë dollarësh) që i kini federatës. Kemi shpresë se këtë hesap të vogël do t’a qeroni me Vatrën, me që pas një muaj duam të bëjmë hesape te katër muajshme dhe nuk dëshërojmë të raportojmë në degët borxhet që kemi paratë e mbledhur
Kemi shpresë se do të kini mirësinë të na përgjigi sa më shpejt
Mbeten i juaj me nder,
Sekretari i vatrës
K.ISAAK
Zotirisë Tij
Zotit Midat Frashëri
Paris, Francë
—
Dosja 135, f. 81
Fort i ndershëm z. Lumo Skendo
Do të më bëni një hsërbim shumë të madh sikur të më dërgoni një listë të dramavet shqipe së bashku më çcmimet e tyre nga ato që ndodhen në librarinë tuaj.
Një jgjë e tillë më vlen shumë dhe kështu do të kënaqesha tepër e do të isha thellësist mirënjftës.
Ifigjeni miqesha e juaj e vogël e Kambëzës tashti është nxënëse e klasës së tretë në institutin “Nëna Mbretëreshë”, ajo ju mban mend shumë bukur sepse një fisnikëri aqë të madhe si ajjo e z-së s’uaj është shumë zor të harrohet. Unë simvjet jap seminaturën këtu e mot, do të kem fatin e mirë të jem mik i z-së s’uaj aty në Tiranë
Nderim e respekte
Kristaq Tutulani
Berat, 5 qershor 1936
***
-Dosja 135, f. 228
Letër në frëngjisht që mban datën: Vjenë, 3 dhjetor 1915, është e ndërprerë e paplotë dhe nuk identifikohet se kush e ka dërguar.
Faqe 230 në një gjendje katastrofale, letër në frëngjisht e pakuptueshme dërguesi, po mendojnë të jetë e ndonjë rangu të lartë, pasi është e shtypur e daktilografuar dhe nis me fjalën: “Excellence”
-Dosja 137 nga f. 37 deri në 80
Një student Sefedin Koleci i kërkon të holla sa për të përballuar shkollën, duke i premtuar se kur të dalë me rrogë do t’ia kthejë. Është e vitit 1931.
—
Dosja 137, f. 102
Sarandë 28/IV/1926
I ndershmi Mik. Z. Mitat
Duke dashur të përfitoj nga rasti i ardhjes s’uaj në Tiranë, po vij t’ju lutem përkrahjen t’uaj për kthimin tek fakiri të pasunisë së teqes q’auoritetet grek m’a muartin nga dora në Prevezë.
Nji nga shkaqet që më shtyjnë të kërkoj përfitim nga ndodhja e juaj atje nuk ësht vetëm fakti që realcionet shqiptaro-greke janë, më së fundi, në një rrugë miqësie të ngushtë, si ç’na e ka dësheruar zemra gjijthnë për të e të dy kombeve kushërinj, po ësht, më shumë, besimi që m’inspiron fytra e z.Konduli dhe përkrahja që shpresoj të kem nga zotëria e tij me anë të zortis s’uaj, Zontin Konduli nuk e nof personalisht por cili ësht ai shqiptar i marrur me çështe kombëtare që të mos e dijë kush ësht zotërija e tij?
Prandaj, ju lutem beni demarshet e duhura që zotërija e jua do t’i shihni të nevojshme dhe siguromëni kthimin e pasunis së teqes s’ime ku leca dhe u rrita e që vjen shumë zor a shum ligsht te roje jashtë stresës së saj. Besoj se nuk do m’a shihni e tepërt ketë dëshirë të pleqeris
Ju informoj se dhe vet i jam drejtuarministris së jashtme
Duke shpresuar se për s’afërmi do të kem pergjegjen t’uaj, ju lutem, i ndershëm mik, të pranoni nderimet dhe duart e mija të shquara
Miku i vjetër tuaj
Sheh Sabri
—
Mungon dosja 36/4 letër e E. Durhamit dërguar nga Londra mbi gjendjen e Shqipërisë, në skedarët e arkivit ekziston, figuron, me shënimin: e arkivuar në vitin 1984.
Dosja 104 nuk ekziston ku flitet për një letër drejtuar një femre anonim në frëngjisht
Dosja 134 letër princeshës mungon, ky material figuron në skedarë por jo në arkiv.
—
Dosja 36/3, f. 672
Tri letra të Kosta Cekrezit nga Uashingtoni, ku e njeh Mit’hat Frashëri për veprimtarinë e tij për imazhin e Shqipërisë, përpjekje që si duket e mundimshme dhe në raskapitje mes gjendjes së tij dhe zhgënjimit, ku në fund të letrës përshendetja për Mit’hat Frashërin është: “takimi me ty është defrim dhe clirim, me besë e dashuri, po në luftë me botën”!
Në këtë fond dallohet marrëdhënia me komunitetin shqiptar në Amerikë, dhe kontakti i pandërprerë me Shqipërinë dhe Mit’hat Frashërit
Më poshtë po rendisim disa mënyra se si nisin letrar e mbyllen kur i drejtohen Mit’hat Frashërit: Mbetem në besë; shërbëtor i çështjes; Me shumë nderime plot miqësi; Në shtërngim dore vëllazërisht; I juaji në besë, Asdreni; Ju falem me shendet, e jesh me nderim të posaçëm At Pashk Bardhi; Dy syt e mi Midat Bej – fillon letrën nga Basri Dibra; Një letër nga parisi, 31 tetor 1919 dosja 36/1 fletë 192 përshendet:
Dy syt e mi Midat –bej
Mora vesht nga Palahadini se ndodheshim edhe në Luazane, mësova prej tij dhe adresën e bej. Sa më ka marrë malli për jue, sikur t’a dini! Do të këthe në Bernë mbas disa ditësh. Vetëm për të ju pa jue do të qëndroj nji natë, në Luasannë. Ju lutemi të piqeni me mua kësaj të marte s’ora, 7 në Luasanne-Palace
T’a xamë sbashku, vallznisht, tryezën e darkës dhe të bisedomë mjaft, mjaft
Vëllau i jues qi ju pëqafon me mallë
Basri
“Ju puthim duert”- mbyll letrën Ibrahim Tema
Dosja 36, fleta 738, një letër nga Liri Gega
I ndereshmi z. Lumo Skendo,
Babaj më dërgoi letrën qi kishit shkruar ju; ju falemi nderit për kujdesin që dëftuat.
Ju keni të drejtë, unë duhet t’ju shkruaja vetë, ishtë me e arsyeshme, por nuk besoja që të më mbanit mënt me gijthë se kam ardhur mjaft herë në libriarinë t’uaj, kur njeriu kujton të jetë i panjohur, nuk guxon të kërkojë as një të mirë, e cila sot është e vështirë të miret edhe prej miqvet.
Për gjthiçka se ç’më shkruani e se ç’duhet të bëj, nëri aty një stundet shqiptar, Stafa, e bisedoni me të.
Dëshiroj të më falni për këtë çqetësim të vogël që po ju shkaktojj, mbasi burimet e sigurta të zhvillimit to’onë historik janë të pakta e vetëm pak veta e zotnojnë
Të fala e nderime
Liri Gega
***
Gjirokastër 28 II 1940
I nderuar z. Mithat
Letrën z-aj e mora dhe sot ju dërgoj çupën teme Lirisë i shkrojta të korrespondonjë direkt me z-aj,
Ju lutem me të tepër mes ju vijë rëndë, i shkruem si duhet të veprojë, dhe i libra e dokumenta që duhen a dërgoni direkt, dhsa shpenzime që do të bëni, më shkruani mua t’u a dërgo lira këndon mirë gjuhën anglisht dhe italisht,
Tue qenë i sigurtë se nuk do të kurseni për çupën time mbetem më shumë nderim dhe respekt
Juaji
B. Gega
Dosja 36/1, fletët 251, 252, 253
Këto kanë dy tre letra të këmbyera me Branko Merxhanin në turqisht që mbajnë datën 16.1.1937, e para për t’i shkruar përsëri Xhuvanit që “ti ketë mirisinë më u përgjigj simbas dëshirës”.
E dyta lidhet me çështje personale që mban datën 22.12.1936
Letra e tretë Branko i kërkon pesë franga që i ka ngelë, më 13 I.1938
Letra mbyllet: “Ti puthi syet e pres xhevap”
Brindizi, më 16.1.26
I dashur Midhat,
Letrën t’ande e këndova asht shumë e hskurt, shumë pak shpiegime, por mjajft dritë ka në të për mue. Më duket se akoma nuk kea shpëtua nga njjë tendencë “ndesisë” që po e karakterizon jetën t’ande politike ka mjaft kohë.
Duhet t’i hyjsh punës pa mendua shumë larg, pa as nji punë nukmund të krijohet, po u mendova pasë, pse gjithnjë, shkaqet personale dhe gjenerale nuk mungoin!…
Por, ç’ka, dhe kjo kaloi kështu…
Nga letra jote kuptova se dishka të tyen për me të largue nganjë “karrierë”, i në kjoft se do të largohesh për t’ua ba mësues më ndonjji katund asht fare kot; jo, në kioft se e kee kuptue mirë se sa poshtë ka ra Shqipëria dhe do t’i hyjsh luftës për t’a revandikue m’emrin e saja, aherë “avanti”…Lufta sa të jesh shumë e vështirë, por jo, e pa fotrishme
Jam tue shkrue për nat nga nji copë mbi “Plagët t’ona”….e letra e parë besoj se kam me t’ia nisë mbrena në kët javë, jam plakë e jam lodhs humë, por kadalë ….nuk ka për të nevoitë
Dishëroj të keemi prej…
Të gjata e të shpeshta
I shkreti Rexhë, më erdhi shumë keq nga deka e Shevjetit. Nji humbje shumë e randë e pa shpërblijshme
Të fala nga zemra, pres gjithnji letra prej teje
B.Peja
Dosja 36/1, fleta 63
Paris më 12 janar 1922
I dashur Rexhep
Na në letrë zyrtare. Po dua edhe një personale. Për bibliotekën them se një dyqan i madh i Katundarisë, ose prej atyre të Esad Toptanit, është mjaft. Në gjejsh dy afre e afrë edhe më mirë; çelni një derë në mes: njana naë bëhet sallë për këndim; tjetra zyrë për sekretarin dhe depozitë për librat.
Biblioteka që tash do celun, poa edhe të mos kini shum libra, mundi me u ba abona në revista dhe kështu tërheqni këndonjës, që të shpëtoja bota nga qelbësi e kafenevet, nga politika e kafenevet dhe nga alkoolisma:
Këtu po gjen edhe në kopie të një statuti për Lidhjenë Shqipëtare për shoqërinë e kombëvet. Këtë statutja çova Eshrefit. Pra kur të doni u të dy, bashkë me \Sejfull, Aleks Xhuvani etj e filloni këtë Lidhje.
Po gjen këtu edhe një notë që kam bamun për miqtë mi kufin’ e Shkodrës dhe Dibrës. U shkrova miqvet në London, që të shohin delegatin angliz.
Duhet që të përpiqi që makar nji prej misevet të Komisionit të hetimit që ka arth aty, të mbetetë në Shqipëri për do kohë, se nga trathëti e Serbevet duhet të kemi kurdoherë frikë.
Ep të lutëm urdhër që të më çojnë Kumtarin Arsimuer, Shkolla e re, Bagëti e Bujqësi, dhe çdo libër të re që të dalë, se sot për sot vetëm Këndimi I, II dhe libër Lximi kam. Dua një gramatikë (10 copë) dhe 5 copë regullore të Komisisë Letrare për orotografinë shqipe
Ep dhe urdhër të më çohetë Bisedimet e Parlamentit
Të puth sytë.
***
Dosja 170, është shumë rëndë gjendja, e grisur, e bërë pis nga boja dhe nuk kuptohet asnjë fjalë. Titulli i dosjes: Letra të Mitat Frashëri ardhur nga persona të ndryshëm, dorëshkrime shtypi shqip dhe frëngjisht e italisht
Dosja 170, fletë 19- 24, frëngjisht të paidentifikuara se nga kush vijnë, mungon faqja e fundit ku mund të jetë dërguesi.
Mendojmë se, në dosjen 170 një pjesë e mirë në frëngjisht janë letra dërguar nga Angele, megjithëse ky nënshkrim del vetëm në pak fletë, po nga lloji i shkrimit, me dorë, mendojmë se ndoshta është e njëjta dorë që shkruan, pra ajo e Angeles dhe Mimisë. Faqet 34-39 nga Angele dhe 39-44 nga Mimi, vazhdon 44-49.
Janë letra të prera në mes, dhe fragmentare të shkëputura si nga lloji i shkrimit, ashtu dhe boja, për të cilat mendojmë se nuk ka koherencë kur janë shkruar, ose janë arkivuar keq nga punonjësit.
Këtyre letrave u mungon koka, hyrja, data vendi, kur janë dërguar.
Dosja 137 mban letra që tregojnë situatën e brendshme të Shqipërisë, si dhe porosi librash – janë në kushte fizike mjaft të rëndë, letra pa adresuar se nga vijnë, dhe të grisura nga lagështira, e dukshme.
Dosja 138 ka një letër në frëngjisht nga Parisi, prill i vitit 1905 mendojnë se kjo është nga letrat më të para, ashtu siç dhe ne kopertinën e dosjes bëhet me dije se kemi të bëjmë me arkivim nga viti 1901 deri 1944, është në frëngjisht.
Dosja 138
Paris, më 23 tetuar 1925
Zotit Midhat Bej Frashëri
N’Athinë
I dashur zoti Midhat Bej,
Letrën e zotri sate më datë 15 k. E mora dje dhe ju falem nderit.
Disa dit më parë mësuam prej një telegrame që kishte ardhur në legata se Parlamenti dhe Senati, mbledhur tok në formë asambleje, e ratifikuan marëveshtjen serbo-shqiptare mbi Shën Naumin dhe Vermoshin. Mehdi Frashëri kishte mundur, pra, t’bindnje Kuvendin mbi dobin’ e keti kembimi…..
Esht kot te shtoj se midis atyre qe ndodhen ketu kjo gje beri nje pershtypje te keqe. Munt te themi se esht nje ure e kupetimit dhe vellazerimit qe pritet.
Pardje mesuam dhe faljen e pergjitheshme. Askush nuk e priste te jete e pergjithshme, pa përjashtime. Nuk ka dyshim se ata të cilët do të përjashtohesh as pas kësaj faljes nuk do te vene ne Shqipëri. Por të shohim qysh do t’a prese shumica e t’ikurve. Sido qe te jete, kujtoj se mendimi i kryengritjes duhet leftuar. S’munt te rjedhin prej kesaj veç se mjerime per Shqiperin’ e shkrete. Shpesh here kam folur me te ketushmit mbi kete sent.
Profesoret e Korçes akoma nuk jane nisur. Dje, paskan ardhur paret per udhetimin e tyre; tani Legata po perpiqet t’i therese me ane te Ministrise qe t’u doresoje paret…. Ne mos qofshin merzitur dhe ne mos pacin hequr dore. Fundi, sado shpejt qe te soset kjo pune, shkollat do te mos munt te hapen vec se na mbarim te Nendorit.
Na edhe nje tjater histori te bukur: Më 30 të këtij muaji Legata mori nje telegram te nenshkruar prej Tutulanit si sevendes i Ministrit Punve, te Jashtme ku thuhesh se Keshilli ministruer e emerovi Dhimiter Beratin si sekretar te pergjithshem te Min. Pun, Jashtme. Pra luteshin te lajmohet dhe te niset me njehere.
I thashe Ilias Beut te telegrafoje që të më dërgohen 1000 franga nga paret qe kam per te marre. Si te vete ne Tiranë, do te shoh ne munt t’a mbaroj barren qe duan te me ngarkojne. Neime, kjo s’hyn ne pune. Ilias beu telegrafovi: “Z. Berati esht gati te niset Tirane, Lutemi dergonj 1000 fr, per spenzime udhetimi”.
Pas dy dit, nje telegraf i nenshkruar prej faro Gjates thosh: Priere …..
Deri këtu është fleta dhe më pas ndërpritet, fleta 14, e cila nuk ka nënshkrim...
—
Dosja 138, fletë 32/1/2/3
Nëndor 1912
Si u bë kongresi i Vlorës
(Leter nga Vlora)
I dashur Kristo
Nga Shkupi të shrkova, them ta kesh marrë. Dolla nga ay qytet ditën që filloj Luftën Bërbija dmth më 3 (16) të muajit që dolli dhe shkova nga Mitrovica, Ipek (Pejë), gjakovë, Has, Tejdrin, Mirditë, Kurbin, Tiranë, Durrës, Elbasan, nga Elbasani arthçë këtu. Në Kosovë ( d.m.th. prej Ipek, Gjakovë, Gusinjë, dhe Plava) me tre shokë të tjerë mora letrën me nënëshkrime të parësive për të treguar që jemi mëkëmbësit (veqilët) e tyre për; çdo gjë që të bëjmë për Shqipërinë. Kur arthmë në Tiranë qëllimi ynë ish të bënim një kongres kombiar me ndihmë t’Abdi be Toptanit, se kishim bërë fjalë dhe me Kapidanin e Abatin e Mirditës. Po kur arritmë ne gjetëm letrën e Sureja Be Vlorës, i cili kish ftuarë paraësinë më një mbledhje. U gëzuamë, se kështu e gjenin gati punën. Në elbasan donja që të behesh ky qytet ai vënt i mbledhjeve, po atje na erdhi tejshkrim i Ismail Qemalit që na lajmëronte se do të dalë në Vlorë dhe ftonte botën më një mbledhjje. Edhe pas pakë ditësh arriti në Durrës bashkë me delegatët e Bukureshtit dhe Gurakuqin. Nga Durrësi gjithë delegatët e ardhurë dhe të atyre viseve, vanë në Vlorë, ku dhe unë vajta me shokët e Elbasanit.
Kongresi u çel më 15/28 të këtij muaji dhe ishin 47 delegatë nga çdo anë e Shqipërisë, vise të shkelurë dhe të pashkelurë. Sot jemi 67, se kan ardhurë dhe nga vënde të tjerë.
Atë ditë, pra ora 11.I/2 allaturka (2.1/2 allafranga) me zë të përgjithshëm u proklamua indipedencë e Shqipërisë dhe flamuri u çel në portë të shtëpisë ku ishin mbledhurë (shtëpi e Khmil Beut).
Ngjarjet që kanë rjedhur që ahere do t’i kesh kënduarë në gazetat. Sot kemi pushim lufte me tre shtetet. Vetëm Greqija po lufton në Janinë, ku nxjerrë dhe ushtarë në Sarandë, po tanët ka zënë Delvinën dhe është shpresë që të mos përparojnë; edhe në Himarë janë nja 400 grekër, po shqipëtarët kanë zënë Dukatin, Vranishtën e Kuçin dhe grekët s’bëjnë dot asnjë çap.
-2-
Qeverija shqipëtare është në të tërë Gjirokastrën dhe gjer në Durrës. Kongresi zgjodhi me zë të fsheht kabinetin më 21 të muajit dhe fituanë: Ismail Qemali, kryeministër dhe i punëve të jashtëme, Mehmet Pashë Kalldandeli: ministër i Luftës, P.Poga Gjirokastra ministër i Drejtësisë, Myfid be Libohova (P. E Brendëshme), gurakuqi (Mësim), Andi Bej Toptani (Financë), Pandeli Çale (Bujqësi), Mid-hat Frashëri (P. e Përgjithshme), Lef Nosi (Posta).
Atë ditë u zgjodh dhe një këshill’ e Kombit prej 18 vetash, të cilët do t’i ndihin qeverisë dhe të kontrollojnë.
Për dy a tre ditë do të nisenë delegatët për n’Evropë që të mprojnë të drejtat e qeverisë së re.
Të falat L.S.
Vlorë 10 dhator 1912
L.sh.v.II. nr.64
Janë një kopje e shkruar me dorë nga Mit’hat Frashëri që ka të njëjtën strukturë si letra e referuar, në këtë botim (zgjodhëm këtë për arsye lehtësimi në lexim)
Kopja e dytë ka strukturë pak të ndryshme në kokë ku shënohet në krye: Letër mbi zhvillimin e kongresit të Kombit e të Vlorës,
Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë dhe njohja e Flamurit Kombëtar
Ka dy data në krye të shënuar, shtuar me dorë 10 dhjetor 1328 (kjo duhet të jetë gabim pasi rishënohet data) 23 dhjetor -1912.
Është e njëjta përmbajtje në këtë kopje të shënuar: dok. Nr. III/4043. Kjo kopje nga boja e zezë kuptohet me vështirësi.
Ndërsa kopja e tretë e daktilografuar është e njëjtë, identik me letrën e dytë, së cilës i jemi referuar për botim për shkak të qartësisë më të madhe, qoftë dhe për lexuesin. Kjo është e botuar, dhe mund të jetë një nga letrat më të plota, të sakta që gjendet në Arkiv.
Dosja 98
Tiranë 2 korrik 1926
Hotel Cecil
Strand
London
Zotit Kryetar
Me lutjen të paraqitur më 17 prill pata nderin të shtronj vërejtjen time, ne person, në vetvete zë për ligjet…(pesë rreshta janë të prishura me vijëzim).
Po ne kur se ligji akoma. Po që vetim i tij dhe të kërkoja një kohë më gjatë …( nuk kuptohet teksti..)
Kam nderim, lutem të urdhëroni letrën time për shembullavet që ekzistojnë gjer më sot, do prek funksionimit civil, do për funksionet militar…( e pakuptuar teksti)
Është kjo padyshim, si për të gjithë gjer sa të thashë…ligji definitif
Pranoni ju lutem Zoti kryetar të falat e mia me nderime
Të nalta
Ish ministre fuqiplotë
Në Athinë
Mit’hat Frashëri
Shkëlqesisë së tij
Zotit Ahmet Zogut
Kryetar
Kjo është një letër shumë e dobët fizikisht, pothuaj e pakuptueshme.
***
Letrat që nuk arrijnë të dalin nga arkiva: Nuk ekzistojnë
Nga vëzhgimi nëpër skedarë të këtij fondi, figuron dosja por nuk ekziston si dokument. Por dhe ato letra që arrijnë të dalin janë gjendje shumë të rëndë gati e paarritshme për deshifrim dosja 138, janë letrat për Kosta Cekrezin. Ka dorëshkrime familjare të mbajtura jo mirë. Ja disa dosje që mbeten të papërdorur prej studiuesve për shkak të gjendjes së tyre fizike: -Dosja 36/3 fletë nr. 752-753 është letër me rëndësi e Margaret Hasllak dërguar Mit’hat Frashërit ku shpreh përshtypjet e saj mbi vizitën në Shqipëri, dhe se ka mësuar gjëra interesante mbi bektashinjtë (është dorëshkrim në frëngjisht) arkivuar 8.2.1983, si letër nuk ekziston. E gjejmë të skeduar letrën por nuk gjendet në arkiv.
-Dosja 55, f. 32 që flitet për kritere të Lef Nosit drejtuar Mit’hat Frashërit për emblemën e flamurit.
-Dosja 36/4 fletë 992, që mban datën 23.5.1920 bën fjalë për një letër të Edit Durham dërguar nga Londra mbi gjendjen e Shqipërisë, arkivuar në vitin 1984 kjo letër nuk ekziston më, ndërsa figuron në skedarë.
– Dosja 134/ fletë 87-88, bën fjalë për një letër të një paleologe (princesha Eugjen) dërguar Mit’hat Frashërit ku i bën përshkrimin e një pikture murale dhe tregon interes për të njohur gjendjen e Shqipërisë dhe veprat e historisë shqiptare. Mban datën 26.6.1923, dorëshkrim arkivuar më 1984. Kjo letër figuron në skedarin e fondit të Mit’hat Frashërit por nuk ekziston si dokument në arkiv.
-Dosja 134 fletë 49, në frëngjisht, është letër e Emil Pinjot dërguar Mit’hat Frashëri ku shpreh aprovimin për ndërmarrjen e përbashkët të një studimi për nxjerrjen e një broshure (ka mundësi për mbrojtjen e çështjes shqiptare). Mban datën 13.4.1920, arkivuar në tetor të vitit 1984.
***
Fondi 35 që përfshin gjithë pasurinë e trashëguar nga Mit’hat Frashëri është në një gjendje pothuaj të shkatërruar. Nëse nuk bëhet ndërhyrje e menjëhershme për dixhitalizimin e tij as ato dokumente që janë të lexueshme me vështirësi nuk do mund t’ju shërbejnë studiuesve dhe kërkuesve të arkivit. Kjo për shkak se edhe fotokopjet e dokumentit dalin, vizualisht krejt të pakuptueshme për qëllime studimi. Nga ana tjetër, në arsyen historike ky letërkëmbim është një panoramë e plotë e veprimtarisë atdhetare, politike, letrare, publicistike e këtij personaliteti ku edhe nëpërmjet letrave si jashtë dhe brenda Shqipërisë dëshmojnë për kontributin e tij të gjithanshëm. Po ashtu, zbulojmë përmes këtij letërkëmbimi si duhet parë bota e brendshme shqiptare në aspektin kulturor e historik, si dëshmi reale e prekshme e kushteve dhe gjendjes nëpër të cilën kalonte vendi. Këto letra na japin dimensionin e këtij personaliteti në të gjitha rrafshet, si ato intime ashtu dhe në raporte me problematikën politike, e personalitete të tjerë.
Dy kolona anash
Agnesa sheh “Kaosin e bukur”
Josif Papagjoni
Agnesa Muharremi është pedagoge e arteve pamore në Fakultetin e Arteve në Prishtinë. Një vajzë e brishtë, që di të respektojë tjetrin. Një piktore që luan me ngjyrën. Ajo ndodhet në procesin e doktorimit për Histori të Artit në Shkollën Doktorale gjegjëse këtu në Tiranë dhe unë e udhëheq tezën e saj. Ajo vjen nga një familje artistësh. I ati i saj, miku im, prof. dr. Hivzi Muharremi është studiues dhe kritik i njohur i artit në Kosovë, piktor dhe pedagog. Doemos nuk më shtyu ky afinitet që të shkruaja dy fjalë për Agnesën, përkundrazi arti që ajo bën.
Teksa shihja ekspozitën e saj të fundit çelur në Galerinë FAB të Universitetit të Arteve Tiranë, vorbullimin ngjyror që shfaqet si prirja zotëruese e fantazisë së saj desha ta konotoja përtej kapriços së një artisteje, pushtuar nga “:demonët” e krijimit. Desha të pikasja aty edhe diçka nga ontologjia e qenies si kundërshti, veprim, frymë, transformim, transfigurim, shpërndërrim. Diçka nga krijimi si mesazh. Madje desha të dalloja siluetën e një mendimi që ngjizej ndërmjet atyre shpëndërrimeve ngjyrore si dhe të trajtave të shumëfarta prej një bote virtuale që rrekej të strehohej në pikturat e saj. Dhe e para gjë që më erdhi në mendje ishte: NGJIZJA. Pse e them këtë? Sepse gjithkah sheh do pluskime flluskash, që mund t’i marrësh edhe si sy njerëzish (a shpirtrash) që të shohin e të ndjekin ngado, por edhe si embrione vezësh në çastin e ngjizjes. Mund t’i marrësh edhe si sythe, pistile lulesh a spore. E kuqja e gjakut, e bardha e farës, bluja (uji, qielli) ku lind e frymon jeta, janë për mua disa metafora e shenja piktorike që mendja shkon vetiu, sepse, herë-herë, bash mes tyre ne shikojmë edhe një fytyrë femre, herë në paqen e saj e herë në trazimin e saj. Pllenimi dhe shtatzënia e botës dhe e qenies në çastin e krijimit – a është kjo një nga idetë e piktores?
Them se po. Porse nuk është vetëm ky dekodimi im. Është së dyti, kozmosi si situatë shpirtërore. Vërtet që në përplasjen dhe luftën e ngjyrave, Agnesa sheh “Kaosin e Bukur”. Sytë që thash pak më sipër, shndërrohen tashmë në planetë. Planetë që shkojnë e vijnë mes luzmës së krijimit kozmik, që fqinjërojnë dhe konfliktuojnë njëkohësisht. Planetë të bukur, që veçse fantazia piktorike mund t’i krijojë. Dhe një nebulozë a mjegullnajë pa fund që i rrethon, ashtu si galaktikat nga pluhuri kozmik. Dhe shira që bien, flukse thërrmijash magnetike që mbështillen e shpështillen rreth tyre, oqeane, stuhi e tramundana, imazhe fantazmagorike që e shoqërojnë gjithë këtë spektakël kozmik, dete e ujëra ku ngjizet jeta me qenie të reja, qiej që hapen a copëtohen në mijëra ngjyra e mijëra përmasa. Gjallimi i kozmosit, furia dhe shpështjellimi i tij, lëvizja e tij, krijimi dhe rikrijimi i tij nga vetvetja dhe për vetveten: filozofia e krijimit dhe e gjallimit – kjo mund të jetë një ide e dytë, qoftë dhe e paartikuluar në mënyrë racionale, por që ngjan se është bërë pjesë e shqetësimit të piktores. Se ngjet rëndom në art që ato çka trajtësohen përmes imagjinatës, nisen në kryeherë me një mendim dhe riformësohen më pas në disa shtresa e nënshtresa duke e dimensionuar domethënien. Çka po them tashmë është diçka që e vlerëson ekspozitën e Agnesës dhe jo e kundërta.
E treta gjë që më la mbresë është loja e ngjyrave. E kuqja, e bardha, bluja dhe e verdha janë në një përplasje e harmoni me njëra-tjetrën, por hyn aty edhe e kafta, e murrmja, e zeza, e gjelbra. Ndjeshmëria e piktores ndaj ngjyrës është e gjitha estetike, ndjehet harmonia. Por assesi s’është diçka e qetë, si liqenet në muzg me të artën e perëndimit të diellit. Jo. Ka trazim, shqetësim. Ndjehet kudo lëvizja, shpërthimi. Format janë të çrregullta, veçse në çrregullsinë e tyre ndërhyn harmonia e ngjyrave dhe e përmasave, e cila na bën që kaosin ta pëlqejmë dhe perceptojmë si pjesë të rregullsisë së ardhur nga kohezioni piktorik brenda shijes së Agnesës. Dhe prandaj imagjinata, fantazia dhe irracionalja nuk shpërfaqen siç jua ka “qejfi”, por përputhur ligjësive të rrepta të artit, ku idetë, mendimi estetik, madje edhe filozofia infiltrojnë brenda tyre duke na krijuar atë që veçse arti ka fuqinë ta shpjegojë: BOTËN TONË.
Atë të mendjes, atë të trupit, kozmosin krejt…
