Bruno Zevi
Raporti i arkitekturës sot me interesin publik dhe nevoja për të soditur nëpër kohë përmes ndërtimit në një punim të Bruno Zevit
Shpërfillja e publikut ndaj arkitekturës nuk mund të shihet si diçka e shkruar që i përket natyrës njerëzore ose natyrës së procesit ndërtimor, sa të mjaftohemi duke e pohuar. Pa dyshim, ka vështirësi objektive, po ashtu edhe paaftësi nga ana e arkitektëve, historianëve të arkitekturës dhe kritikëve të artit për t’u bërë bartës të mesazhit të ndërtesës, për të përhapur dashurinë për arkitekturën te masat, të paktën tek ata më të kulturuarit.
Vështirësia e parë është pamundësia për t’i shpërngulur ndërtesat në një vend të caktuar për ekspozim siç bëhet me tablotë. Lipset interes për temën dhe dëshirë e mirë për ta parë arkitekturën sipas një rendi dhe marrëveshjeje. Njeriu i zakonshëm që viziton një qytet monumental dhe që ndien nevojën t’ia sodisë ndërtesat, shëtit sipas kritereve thjesht praktike të vendndodhjes: sot, viziton në një lagje të caktuar, një kishë baroke, pastaj një rrënojë romake, pastaj një shesh modern e një bazilikë protokristiane. Kështu kalon në një tjetër sektor urban dhe, “ditën e dytë” të shëtitjes, bie përsëri në të njëjtin lëmsh shembujsh arkitektonikë, të largët e të ndryshëm. Sa turistë vendosin të vizitojnë sot të gjitha kishat bizantine, nesër të gjitha monumentet e Rilindjes, pasnesër veprat moderne? Cili nga ne i qëndron tundimit për ta thyer rendin e soditjes e për të këqyrur një kullë romanike që ngrihet në sfond të kishës baroke, ose për të hyrë në Panteon që është aty, fare pranë gurëve gotikë të Santa Maria sopra Minerva? Mund të mblidhen nëpër gjithë Evropën tablotë e Tizianos ose të Brueghelit dhe t’u zbulohen personalitetet nëpër ekspozita të mëdha, mund të luhen veprat e Bachut apo të Mozartit në të njëjtin koncert, por një ekspozitë të Francesco di Giorgios apo të Neumannit gjithsekush duhet ta krijojë me mundin vetjak fizik dhe moral që nënkupton pasion për arkitekturën.
Ky pasion nuk ekziston. Këmbëngulja dhe përkushtimi i arkeologëve, me merita të shkëlqyera në fushën filologjike, mjaft rrallë e arrijnë atë fuqi ndjellëse për publikun. Arkitektëve profesionistë, që për t’u bërë ballë problemeve të ndërtimit bashkëkohor kanë për arkitekturën një pasion të thellë në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, në shumicën e rasteve, u mungon kultura që u jep të drejtën për të hyrë në mënyrë të përligjur në diskutimin historik dhe kritik. Kultura e arkitektëve modernë mjaft shpesh është e lidhur me kronikën polemike të tyre. Duke luftuar kundër akademizmit falsifikues dhe keqkopjues, ata shpeshherë, edhe pa vetëdije, kanë shpallur mungesë interesi për veprat autentike të së kaluarës, dhe kësisoj kanë hequr dorë nga marrja prej andej e elementit përcjellës jetësor dhe të përhershëm, pa të cilin asnjë qëndrim i ri pararojë nuk mund të përhapet në një kulturë. Nuk po flasim vetëm për F. Ll. Wrightin dhe për armiqësinë e tij kundrejt Rilindjes italiane; një gjeniu mund t’i lejohet çdo gjë, veçanërisht mungesa e objektivitetit kritik. Por edhe kulturalizmi i Le Corbusier-së, kjo cekje sipërfaqësore dhe ky gjykim i bazuar mbi ndjenjat, i epokave historike të arkitekturës4, është më shumë ushtrim intelektual elegant dhe i shkëlqyer sesa prurje e frytshme përtëritjeje kritike. “Les yeux qui ne voient pas”, sytë që nuk e shihnin bukurinë e formave puriste, sot nuk shohin e nuk kuptojnë mësimet e arkitekturës tradicionale.
Kësisoj ka shumë për t’u bërë. Është detyrë e brezave të rinj të arkitektëve modernë, me të kaluar ngërçi psikologjik i fillesave të lëvizjes funksionaliste, të rivendosin një rend kulturor. Kur kalon koha e shfaqjes së risive dhe manifesteve të avangardës, arkitektura moderne përfshihet në kulturën arkitektonike, duke propozuar para së gjithash rishikimin kritik të vetë kësaj kulture. Është e qartë se një kulturë organike, në përpjekje për t’i dhënë mbështetje dhe histori njeriut modern të shkapërderdhur dhe pa rrënjë, dhe për të përmbushur nevojat vetjake dhe sociale që sot na paraqiten në formën e antitezave mes lirisë dhe planifikimit, kulturës dhe praktikës, duke iu drejtuar së kaluarës, veçanërisht historisë së arkitekturës, nuk mund të përdorë dy masa të ndryshme gjykimi për arkitekturën moderne dhe për atë tradicionale. Vetëm kur të jemi të aftë të përdorim të njëjtat kritere vlerësimi për arkitekturën bashkëkohore dhe atë të ndërtuar në shekujt e mëparshëm, ne do të bëjmë një hap të vendosur përpara në rrugën e kësaj kulture.
Dhjetëra e dhjetëra libra mbi estetikën, kritikën dhe historinë e arkitekturës mund të gjykohen nëpërmjet provës së zjarrit: në vëllimet me karakter arkeologjiko-historik, vini kapitullin mbi arkitekturën moderne dhe kontrolloni nëse konceptet kritike formuese vazhdojnë të jenë të vlefshme; mes vëllimeve me karakter apologjizues-modern vini kapitujt mbi arkitekturën e së shkuarës dhe vini re absurdin ku mbërrin shtrirja kritike e qasjes thjesht funksionaliste apo racionaliste. Do të vija bast që, pas këtij marifeti, do të mbeteshin vetëm pak libra me vlerë. Në të vërtetë, pjesa më e madhe e librave historikë do të binin poshtë nga mungesa e forcës jetësore, pra e aftësisë për t’iu drejtuar nevojave të gjalla dhe njerëzve të gjallë, pa të cilën kritika dhe historia e arkitekturës bëhen arkeologji në kuptimin e vdekur të fjalës. Shumë nga librat e fundit do të rrëzoheshin për shkak të anshmërisë së tyre moderniste, entuziazmit vazhdimisht fëmijëror dhe kaq mërzitshëm të padjallëzuar të atyre që zbulojnë çdo mëngjes risinë funksionaliste, risi e vjetruar prej më se një shekulli, e mirënjohur gjerësisht dhe e përvetësuar kulturalisht, që si rrjedhim ka arritur atë moshë pjekurie në të cilën çdo qenie dhe çdo mesazh njerëzor, propozon tematika më të gjera se ato në mbrojtje të vetvetes.
Këto ishin përmbledhtazi pozitat e publikut, arkeologëve dhe të arkitektëve. Por cila është pozita e kritikëve të artit? Në dukje, ata e kanë bërë një hap përpara. Gjashtëdhjetë vjet më parë, kur sociologë dhe mendimtarë si Lewis Mumfordi interesoheshin mbi problemet e arkitekturës historike dhe bashkëkohore, ishte shumë e rrallë të gjeje kritikë arti që merreshin vetëm me këto çështje. Sot është tjetër gjë: po të hedhim sytë përreth, mund të përmendim për çdo vend shumë kritikë arti që merren thuajse vetëm me arkitekturë, dhe akoma më shumë nga ata që merren herë pas here. Është domethënës fakti që në revistat e arteve figurative arkitektura trajtohet më shpesh, që në të përmuajshmet si “Magazine of Art” e Nju Jorkut apo londinezja “The Studio” botohen rregullisht përmbledhje të veprave më të mëdha ndërtimore, që ekspertët e arkitekturës po bëhen pjesë e redaksive të gazetave si “London Times” dhe “Neë York Herald Tribune”. Edhe në Itali disa prej kritikëve të artit, si Argan dhe Ragghianti, e kuptojnë plotësisht rëndësinë e temës dhe bashkëpunojnë për ta përhapur.
Por nëse e analizojmë këtë dukuri në pamje të parë shpresëdhënëse, shohim që, përtej dukjes sasiore, thelbi është shpesh i pakënaqshëm. Arsyeja themelore është po ajo për të cilën rezultojnë të papërshtatshëm kapitujt për arkitekturën në pjesën më të madhe të teksteve të historisë së artit, të shkruara nga kritikët e artit.
Cila është e meta karakteristike e trajtimit të arkitekturës në historitë e artit që qarkullojnë? Është thënë vazhdimisht: ajo qëndron në faktin që ndërtesat gjykohen si të ishin skulptura dhe piktura, pra nga jashtë dhe përciptas, si dukuri të pastra plastike. Është më shumë gabim i qasjes filozofike sesa i metodës kritike. Kur pohohet njësimi i arteve, pra, kur gjithë atyre që marrin vesh nga ndonjë aktivitet artistik u jepet e drejta për të kuptuar dhe gjykuar të gjitha veprat e artit, masa e kritikëve i shtrin metodat vlerësuese të pikturës në të gjithë fushën e arteve figurative, duke e përmbledhur gjithçka me vlerat piktorike. Kësisoj, harrohet të shqyrtohet ajo që është e veçantë e arkitekturës, pra e ndryshme nga skulptura dhe piktura, në fund të fundit ajo që vlen në arkitekturë si e tillë5.
Në shekullin e fundit, veçanërisht në dhjetëvjeçarët e fundit, përtëritja e pikturës, nga kubizmi e këndej, ka shënjuar thjeshtimin e ekuacionit piktorik. Lëvizjet që i lanë vendin njëra-tjetrës sollën në fillim çlirimin nga subjekti dhe ngjashmëria, pastaj artin abstrakt. U thirr me të madhe se përmbajtja nuk kishte vlerë, e në fund përmbajtja u përjashtua. Vijë, ngjyrë, formë, vëllim, masë, hapësirë-kohë janë fjalët-tabu të kritikës moderne figurative, dhe ato janë përsëritur në opinionin publik me shprehje të përafërta: është thënë që artisti “stilizon” njerëzoren dhe që vlera e pikturës moderne ka karakter “arkitektonik”. Ky cilësim rikumbon kudo me fuqinë e një sentence të mirëpërcaktuar. Nga një vizatim i Van Goghut te një basoreliev i Manzúsë, nga Adami i Epsteinit te Guernica e Picassos, çdo gjë që ka një formë shprehëse të përmbledhur, që shfaq vullnetin për ta thjeshtuar paraqitjen, çdo gjë që ka ndër mend të japë në mënyrë të figurshme thelbin e një realiteti pa shtesa epitetesh dhe zbukurimesh, është përcaktuar si arkitektonike. Kësisoj, arkitektura është kthyer në modë jo për meritat vetjake, por për arkitektonicitetin, nëse mund themi kështu, e lëvizjeve piktorike moderne.
Dukuria do të duket më pak befasuese nëse marrim parasysh se, pavarësisht nga gjithë deklaratat teoriko-estetike, kritika figurative ishte mbështetur gjerësisht te përmbajtja paraqitëse. Arkitektura mbetej e ndërlikuar për kritikun mesatar të artit, pikërisht sepse nuk i lejonte gjithë ato ndjellje romantiko-psikologjike pas të cilave jepej në disiplinën e pikturës dhe skulpturës, kjo sepse ishte art “abstrakt”. Kur piktura moderne diktoi përtëritjen e fjalorit kritik, iu drejtua natyrshëm pikërisht atij arti dhe asaj muzike që, sipas një klasifikimi sa sipërfaqësor aq të stërpërdorur, i bashkëngjiteshin arkitekturës për vëllazëri të pretenduar në abstragim.
Nga këndvështrimi i kritikës që do të bëjë përshtypje dhe shkëlqimit prej sallonesh, kjo rrëmujë moderne gjuhësh hapte mundësi të pafundme. Edhe hulumtues seriozë si Giedioni janë kënaqur duke krahasuar ekuilibrin e një kërcimtareje të Degas-së me statikën e këmbëve të harqeve të Galerie des machines në Ekspozitën e Parisit të 1889 (tabela 17), apo duke vendosur pranë një tablo të Mondrianit me një planimetri të Mies Van der Rohes (tabela 15), ose një skemë urbanistike vijëpërkulur të Le Corbusier-së me përdredhjet e Borrominit apo të Jonesit: të gjitha lojëra kumari tërheqëse si gjimnastikë intelektuale, por asgjë më shumë sesa lojëra.
*Fragment nga botimit “Si ta kuptosh arkitekturën”, përkthyer nga ark. Arta Marku, botimet “Dituria”
