Zija Vukaj
Kritikë/ “Hana e janarit” – një kërkim zanafillor i teatrit antik; këto ditë u luajt në skenën e teatrit “Migjeni” të Shkodrës drama “Hana e janarit” e autorit Lisandri Kola; me regji të artistit Fatbardh Smaja
Këto ditë u luajt në skenën e teatrit “Migjeni” të Shkodrës drama “Hana e janarit” e autorit Lisandri Kola; me regji të artistit Fatbardh Smaja. Poetika e tekstit dhe magjia e teatrit transmetuan për spektatorin mesazhe dhe emocione të veçanta.
Teksti i dramës, me një profil të spikatur poetik, është një prurje e re dhe një përpjekje disi e rrallë, sidomos në kohët tona, ku dominon prozaizmi dhe eksperimentet nga më absurdet, si dhe kuturisjet ekstravagante që shpesh kanë populluar skenat e teatrove tona.
Autori Kola ka proceduar me një subjekt të thjeshtë, vendosur në një sfond me elemente dhe emra biblikë, por nëpërmjet trajtimeve autoriale janë çmistifikuar dhe depersonalizuar për të kumtuar dramën e ndërgjegjes, dramën e individit dhe shoqërisë; zbrazëtinë shpirtërore që kthehet në një tragjedi moderne, në një pasqyrim të trazirave të njeriut arketipal, të atij që nuk është zhveshur akoma nga çdo gjurmë humaniteti.
Luka dhe Mateu (dy personazhet e dramës) këtu janë vetëm fiksione. Gjurmët biblike të tyre janë vetëm emrat. Një transmodelim i vënë në shërbim të mesazheve universale. Edhe skenat tipike të botës biblike, tashmë të shekullarizuara, janë fiksione. Çdo gjë fillon me paraqitjen e një lufte vrasëse të energjive shpirtërore të Lukës në një atmosferë rrëqethëse, ku ky personazh i vetizoluar nga koha dhe njerëzit shkarkon jermin e një njeriu, shpirti i të cilit është zbrazur nga çdo dilemë apo dëshirë për jetë dhe, duke u mbushur me vrerin e ndërgjegjes së vrarë, është prishur e rrënuar, është përçartur dhe çekuilibruar tragjikisht. Por shkaku i kësaj gjendjeje të Lukës nuk është vetëm ndërgjegjja e vrarë, më së shumti dhe në thelb është viktimizimi i individit nga shoqëria që në fakt është edhe vetë ajo e viktimizuar. Dhe flitet për individin që ndihet dhe është mbi mesataren, që përpiqet dhe meriton t’i shqitet mediokritetit, mjedisit që të vesnon, edhe po qe se je vetë Luka biblik. Të bën të marrësh gjithmonë “trenin” e gabuar të jetës, të bën t’ua kesh lakmi krimbave që “zvarriten në dheun e tyre, në atë pak dhé që për ta është atdhe”- thotë autori me gojën e personazhit Lukë.
Shfaqja përshkohet nga lëvizje, fjalë, gjeste, që variojnë nga çmenduria në një hipokondri të thellë brenda një hapësire vetëburgimi, mbushur me libra e fletë të shkapërdara, me shishe alkooli e molla gjysmë të kalbura e gjysmë të kafshuara. Ulur në një divan, që duket sikur ka dalë prej dheut, në një vend që nuk dihet se ku është dhe ç’është, në praninë e një imazhi femëror dhe të ca statuetave në sfond, jehojnë klithmat e ca krisjeve të rënda të një shpirti që s’ka mjet tjetër revolte, përveç kësaj rezignate lemerisëse. Brenda kësaj kalbnaje ia beh miku i tij Mateu.
Preteksti është datëlindja e Lukës, shkaku është shalli që i sjell si dhuratë. Në pamje të parë biseda e tyre duket si ajo e Vladimirit me Estragonin. Por jo! Ky do të ishte perceptimi më i gabuar. Sepse jemi përballë një tjetër realiteti, të tjerë njerëzish, të tjerave shkaqe dhe tjetër filozofie. Personazhet nuk janë njëlloj. Nuk jemi përballë një vizatimi en blok.
Luka dhe Mateu janë dy antipode. Te i pari dallohen gjurmët e njeriut të përkorë, të kulturuar e me shpirt artisti. Për rrjedhim drama e tij është më e madhe. Mateu është hedonisti i shkujdesur, në shpirtin pragmatist të të cilit është e vështirë që e kaluara të lërë vraga. Kjo duket edhe nga tonet e zërit të Lukës, plot ekstremume dhe nga toni më konstant i Mateut. Biseda mes tyre nuk ka kurrfarë kohezioni apo logjike lineare. Por në këto biseda që janë copa realitetesh, autori ka shkarkuar me mjeshtëri poetikën e veprës. Kjo poetikë vjen kryesisht nga përjetimet e Lukës. Fjalët e tij kanë logjikën e brendshme të atij, që ka pasur një mendje të zgjuar. Loja e bukur me etimologjinë popullore të fjalës atdhe, treni i jetës, bërrylat e qiellit, peri i pafund i balonave… Dhe drama zhvillohet në “pluhnajën” e një antifraze të mbushur me grimca urtësie, deri në çastin kur jermi shkundet nga zbulimi tronditës i ngjarjes që e ka shkaktuar atë.
Hija e Pezhishkës (një emër i huaj, gati i skajshëm gjuhësisht për gegnishten si variant gjuhësor, prandaj edhe i largët si fakt, veprim), që rri pezull gjatë gjithë dramës, hyn në lojë, materializohet si imazh personazhi, duke shkaktuar me tragjedinë e saj të dyfishtë vdekjen shpirtërore të të dy personazheve, sado të ndryshëm që i kanë shpirtrat. Një finale ku vdesin të gjithë. Dy të vrarë fizikisht dhe dy të vrarë nga ndërgjegjja. Si Oresti. Një clou gjenial. Si në tragjeditë greke me efekte tronditëse dhe situata lugubre (të kobshme), me jehona korale dhe gjurmë të triadave jambike, por mjaft natyrshëm. Një lojë aktoriale plot ndjenjë dhe shumë e arrirë.
Autori i dramës luan vetë Lukën dhe partneri i tij, Emiliano Palali është në harmoninë dhe nivelin e duhur. Muri i ajrit është zhdukur dhe spektatori bëhet pjesëmarrës. Nuk kemi në këtë rast spektatorin që e ndjek dramën nga platea, amfiteatri apo galeria. Ai është brenda skenës, madje hyn dhe kalon nëpër këmbët e aktorëve, për t’u vendosur fare pranë. Aty ku çdo lëvizje, çdo drithërimë e shpirtit, çdo ankth është fare pranë. Zgjidhjet regjisoriale intuitive dhe inteligjente, kanë sjellë risi gati të pazakontë për spektatorin. Së pari, kemi lojën me objektet skenike. Konkretisht, janë tri objekte kyçe që fantazia e regjisorit Smaja i ka bërë determinuese për fatet e dramës. Shalli që vjen si dhuratë, varet dhe rri pezull gjatë gjithë dramës si një parashenjë e padeshifrueshme, që përbën në finale një nga kyçet më të rëndësishme të simbolikës kompozicionale. Së dyti, imazhi i femrës enigmatike, që sodit nga përtejbota ironinë e fateve njerëzore: të sajin dhe të atyre që janë në këtë botë, por tashmë të gatshëm për të vdekur shpirtërisht dhe së treti, statuetat në sfond, mishërim i indiferencës njerëzore, i asaj pjese të shoqërisë që i kundron dramat e individit, në mos me cinizëm, me ftohtësinë e një spektatori të ftohtë e të pamëshirshëm. Dhe paradigma e fatalitetit na sjell në finalen tragjike të dramës, pas së cilës logjikshëm na burojnë pyetje të tilla: Kur ndodh frakturimi ndër intelektualë, sa mundësi ka të ngjasë tek një person i thjeshtë? A duhet të kemi ne një nosta culpa? Ai që e lejoi abortin? Ai/ajo që e kreu? Ai që e braktisi etj. Gjuha e veprës është mërtisur me një gegnishte elegante plot frazeologji e neologjizma, që transmeton maksimalisht ngarkesat emocionale dhe mençurinë e frazës.
