Claudio Magris
1. Udhëtimi mes sorbëve – apo sorabëve – të Luzacisë fillon në Dresden, edhe pse kryeqyteti sakson, një herë e një kohë “Firence e Elbës”, i rrafshuar përtokë nga bombat aleate në shkurt të 1945, nuk bën pjesë në këtë territor të banuar, përveçse në pjesën më të madhe prej gjermanëve, edhe prej një popullsie të vogël e më pak të njohur të Evropës, prej një populli sllav me veçanti të dallueshme kombëtare dhe gjuhësore, të përmendur për herë të parë në kronikat e vetit 631 para Krishtit. Por emri i Dresdenit rrjedh nga një fjalë e lashtë sorbe, që tregon një vendbanim të njerëzve të kënetave, dhe Michal Frencel-i, një prej poetëve të parë që i ka kënduar ndërgjegjes kombëtare të bashkëkombësve të tij, i shkruante me krenari car Pjetrit të Madhërishëm, duke i kujtuar vëllazërinë e madhe sllave, se Dresdeni ishte ndërtuar nga sorbët – ndoshta duke pasur parasysh punën e padukshme dhe të durueshme të popullit të vet, të zbuar prej shekujsh nga veglat dhe hierarkitë e pushtetit dhe të destinuar të bëjë atë punë të lodhshme që ndërton qytetet e perandoritë, por që lë pak gjurmë në analet e historisë, ashtu si duart që ngrenë një shtëpi gurë pas guri dhe nuk lënë gjurmët e tyre nëpër gurë. Po është gjithashtu e vërtetë se Frencel-i, si të gjithë nacionalistët, kishte prirjen ta tepronte, ashtu si kur shkruante gjuha sllave mund të flitej edhe në Kinë.
Është hera e parë që gjendem në Dresden pas rënies së Murit. Kanë kaluar disa vite e megjithatë ende rrënojat. Jo vetëm në kuptimin metaforik të fjalës, mbulojnë territorin sa andej këtej. Nëpër rrugë përballesh herë pas here me punime, që nga njëra anë të kujtojnë ato të pasosurat e vendeve të Lindjes në epokën e lulëzimit të socializmit, e nga ana tjetër janë shprehje e ripërtëritjes së fuqishme, që i imponohen dhe i mbivendosen një botë ende të amullt. Ka ende ndërtesa të rrënuara dhe të braktisura, dritare të prishura e pa xhama në shtëpi të pabanuara ndërsa ngjyra si e baltës e balloreve me gurë ranor të nxira nga tymi i oxhakëve, thekson shijen e shkretimit, gjë që e bën tërë jetën përqark t’i përngjasë një dite çfarëdo me shi. Nganjëherë harroj se jam në Gjermani, më duket sikur ndodhem në ndonjë vend të Lindjes të pak viteve më parë; është tregues dhe dorëzimi pas disa gjërave që nuk funksionojnë e që “në Perëndim” do të çonin në protesta.
Nuk mungojnë disa shenja zhurmëmadhe të rindërtimit të vrullshëm, të energjisë së pashtershme kapitaliste që po e shndërron vendin: dyqane elegante, hotele të reja ose të përshtatura sipas kohërave të sotme, qendra të mëdha tregtare, lokale, zyra, të cilat nuk arrijnë të shkrihen tërësisht me peizazhin urban, por u bashkëngjiten pa asnjë lidhje pazareve të hapura, gjurmëve ende të pranishme të mungesave të dikurshme dhe të mos kujdesit, serive të ndërtesave të ngritura nxitimthi, që i bëjnë vendet socialiste të Evropës Qendrore të duken po aq pikëlluese sa disa qyteza të rrethinave amerikane.
Në disa rrugë duket sikur të merret fryma, provon ndjesinë e mprehtë të diçkaje që mungon: grupe të rinjsh me kokën rruar apo me flokë të bojatisura, me shishet e birrës në duar për ndonjë festë të vobektë në ndonjë trotuar apo në hollin e ndonjë stacioni, lëvizin në një hapësirë metropolitane që përbën dhe skenarin e një vacuum-i social dhe ekzistencialist, gati-gati metafizik – vacuum kujtese historike, vizioni politik, Ligjesh biblike. Për pak ndjen një farë frike se mos nga ai boshllëk shpërthejnë papritmas katastrofa, dhunë, racizëm, tragjedi të paparashikueshme- sikur më shumë se gjuysëm shekulli lufte dhe tmerresh të jetë harruar, të mos u ketë shërbyer për të mësuar asgjë dhe gjithçka kthehet pas, të përsëritet ndoshta dhe në forma të tjera, jo më pak shkatërruese.
Nga njëra anë duket sikur Lufta e Dytë Botërore sapo ka mbaruar, sepse vërehen ende gjurmë dhe rrënoja që tani së fundmi po shpejtojnë t’i heqin: nga ana tjetër duket sikur kujtesa e saj, ende e pranishme tek ne pavarësisht rindërtimit të përfunduar para shumë dekadash, të jetë zhdukur dhe të mos shërbejë më si paralajmërim ndaj së keqes, ndyrësisë dhe dhimbjes gjithnjë në pritë. Ndoshta do të ishte më mirë të mos restaurohej Frauenkirche (Kisha e Zonjës së Mirë) – siç po synohet- muret e së cilës ngrihen, mes rrënojave të grumbulluara rrëmujshëm, si një trup me bark të çjerrë apo me sy të nxjerrë. Kisha është shkatërruar gjatë bombardimit të tmerrshëm të 13 shkurt të vitit 1945, një prej masakrave të Luftës së Dytë Botërore: duket sikur bombat kanë rënë dje dhe sikur sapo kanë mbërritur skuadrat e shpëtimit; tmerri i luftës dhe i çmendurisë që e ka shkaktuar është para syve, i dukshëm.
Do të ishte më mirë të mos rindërtohej, të mos mbushej boshllëku i këtyre shqyerjeve që, ndryshe nga ai boshllëku tjetër i paprekshëm, është plot me gjëra, me kujtime, me ndjenja, me mësime. Pak më larg duken pallatet e mrekullueshme të mbijetuar, që lenë të kuptohet se si mund të ketë qenë Dresdeni e një herë e një kohe. Cilësia e gurit, koha dhe moti i i keq i kanë irnosur statujat që zbukurojnë kupolat dhe fasadat; gjithkund engjëj të zinj, çiliminj dhe nimfa të zeza, fytyra të zeza. Jeta vetë është oksidim dhe çdo mrekulli që e zbukuron dhe e lartëson – si madhështia e admirueshme baroke e pallatit Zwinger, vendbanimit të Augustit të Fortë të Saksonisë – nxjerr në pah mbi të gjitha shpërbërjen, nderon vdekjen.
Nga “Udhëtim pa mbarim”, fragment nga “Mes sorbëve të Luzacisë”, përktheu: Mimoza Hysi
