Rronte në kohrat e para në gjirin e Kishës së Lindjes një prift me emrin Tanush. Ay ungjillëzonte në një katunt të Ilirisë, enoria e Apollonisë, që është në grykën e Aousës së vjetër. Emri i katundit është Bubutimë, si pas zhurmës që bën deti. Paralajmërojmë lëçitësit të mos e kërkojnë këtë katunt të lashtë në vëndin ku pat qënë klhisur sepse e kanë shembur tërmetet e luftrat dhe vëndin e mbulon sot një pyll i dendur.
Të fundit njerëz që dinin të na tregojnë gjyrmat: Tat Tanushi, Imzot Nikanori, një bari edhe njëmbëdhjetë priftinj të asaj krahine, flenë sot gjumin e tokës dhe ne s’kemi fuqinë t’i sjellëm prapë në jetë që t’i pyesëm. Një gjë që dihet mirë është se Bubutima ka qënë një katunt i math, jo shumë lark nga deti që i thonë Adriatik. Vëndi është i bukur sepse toka bleron në të katër shtinat e motit, sepse kodrat janë të veshura me ulli e portokall edhe sepse flokja e dëborës nuk zbret përveç se rallë – një herë në shtatë vjet. Dhe as ahere kur zbret, dëbora nuk shtrohet përdhe mbasi tretet në erë. Qiparisa të gjelbër tregojnë majë kodrave vëndet ku më parë ngriheshin faltoret e perëndive të shuma, të cilat, më von, besnikët ia blatuan Perëndisë së vetëme që shfaqet në tri fytyra. Midis qiparisave janë shtratet me kryqe ku prehen të fjeturit mbë Zotin.
Pa fjalë se gjithë toka e botës është e bukur, sepse, si thuhet në Shkronjë, “dheu është vëndi ku Zoti mbështet këmbët e tija”, po m’e ëmbël nga të gjitha është toka e anëdetit të Ilirisë, enoria e Apollonisë. Pra dhe Bubutima.
Këtë e kanë për të parë lëçitësit në qoftë se do kenë durimin të këndojnë rrëfimin që do t’iu shtrojmë përpara.
Si thamë, rronte dikur në gjirin e Kishës së Lindjes një prift me emrin Tanush. Sipas të folurit të vëndit njerëzija i thoshin Tat Tanushi, po më shkurt Tata edhe Urata – emër që përdoret edhe sot në atë krahinë.
I mësuar fort nuk ish (si ngjet shpesh në shërbëtorët e Kishës së Lindjes) po, (si ngjet edhe më shpesh, në gjith atë Kishë) kish besë të madhe në sa janë shkruar e këndohen.
Pra, besa ish fuqija e tij e madhe.
Tata e dinte nga Shkronja dhe nga fjalët e atërve të shenjtë se Ynëzot, shenjtorët edhe ëngjëjt e tij i matën e peshojnë çdo punë, çdo fjalë e çdo mendim dhe u ruhej së tepërmi leqeve të mëkatit. Dhe ças për ças – si shpresëtar i drejtë – lutej për faljen e mëkateve të kryera me dashje e padashje.
Gazi i dytë i Uratës – pas Tënëzotit – ish Kalija, e shoqja.
Për atë ay kish veshur petkun e priftërisë, dyke rrojtur midis njerëzve edhe mëkatit. Sepse përndryshe do kish marrë rrugën e manastireve, si oshënar, ose të shpellave si ashkëti, për t’u lutur atje për mëkatet e rënda të gjithë botës.
Kaqe fli i kish bërë ay trupit të gatuar me baltë që është burgu i shpirtit.
Dhe Kalija, e shoqja, ish me të vërtet e vlerëshme për këtë.
Sepse ajo ish e bukur midis të bukurash dhe e desh me fuqi të madhe burrën e saj.
Tat Tanushi e kish sjellë atë nga detet e larguara të Lindjes tek kish shoqëruar dikur Imzot Angjirin e Apollonisë, për të pirë ujët e mburimit të shtatë urtësive e për të mësuar mjeshtërinë e të zugrafisurit me bojë, ar edhe argjënt. Si e kish njohur e dashuruar me vrullin e gjakut të ri, ay e kish sjellë në kopenë e berrave të Zotit, me anë të pagëzimit. Emri i saj i vjetër ish Noemi, nga Galilea e Judhesë. Ajo pat lënë fenë e prindërve të saj dhe prindrit e saj dhe vëndin e saj nga dashurija e madhe e Tanit. Kjo gjë iu ish shkrojtur atyre, të dyve, si vepër e mirë në Librin e jetës, si iu pat shkrojtur më parë Ruthit që u bashkua me Boozin.
Po në dyzet ditët e ndarjes për t’u bashkuar me Zotin, me anë të hirit, Tat Tanushi pat ndjerë thellë, në mish e në frymë, mungesën e së shoqes…Sepse mishi dhe shpirti i tij kërkonte Kalijen më fort nga çdo tjatër gjë…Kjo pat qënë e para ndarje e tyre, pas të njohurit.
Lëçitësit mundet të mos i pëlqejë një gjëmë e tillë po neve preps ta themi si pat qënë, pa shtuar e pakësuar gjë. Dhe në qoftë se ay nuk ze besë i kujtojmë se është thënë: “dashuri, sa më shumë pi nga mburimi yt, aqë më shumë et kam!” Kjo gjë i afrohet shumë së vërtetës.
Nuk ish e bardhë nga fytyra vashëza e Galilesë, po kish shije e hire për të zëvendësuar së tepërmi të bardhët e fytyrës, si kundrë se është shkrojtur në librën e Këngëve prej Sollomonit të birt të Dhavidhit, mbretit të Izrailit: “E zeshkë jam, po e bukur, o vasha të Jerusalimit! E zeshkë si tendat e Kedarit, e bukur si qilimat e Sollomonit”. Po veç kësaj, me sa e di unë, të dashur lëçitës, dashurija nuk është as e bardhë, as e zezë e as tjatër ngjyrë, po vetëm dashuri dhe as gjë tjatër. Ajo është si era: fryn ku do vetë dhe ne i dëgjojmë buçitjet.
Dhe shtati i Kalijes nuk ish i gjatë fort, po i hollë sa ta shkonje nëpër ruazë. Dhe kurmi i saj me sisë të forta mbante erë zëmbak. Një mituri dukej vashëza e Galilesë pranë shtatit ilirian të Tat Tanushit, po ashtu si ishin që të dy – ay i bardhë, ajo e zeshkë; ay i gjatë, ajo e mitur; ay ilirian, ajo judhee – dashuroheshin egërsisht. Kjo, o lëçitës, nuk është asfare një çudi e pathënë. Sepse, a s’kini parë ju pëllump të bardhë e pëllump të zi të dashurohen aqe fort sa të mos i druhen as hargut të gjahtorit që sjell vdekjen? Dhe ç’është ngjyra përpara shpirtit? Ato ndajnë, që të bashkojnë.
Sikundër drita e dy qirinjve të ndezur bashkohet për t’u bërë një dritë e vetëme, ashtu dhe zemrat e tyre digjeshin e bashkoheshin më një. Tanushi i mësoj asaj ëmbëlsinë e fesë së re, po ajo i mësoj atij fuqinë e fesë së vjetër dhe që të dyja u bënë një, si bëhet një, dyke u bashkuar, Drini i Bardhë me Drinin e Zi.
Pa dyke e patur Kalijen pranë fjalët e të kënduarat e Tatës ishin kaqe të ëmbla sa mblidheshin aty, në kishën e Bubutimës, besnikë nga shtatë katunde rotull që të dëgjojnë atë. Sepse një pah i bardhë drite zbriste rreth krye; së tij kur fliste e këndonte edhe shtëpija e Zotit mbushe me urtësi e bukuri të zbritur së larti. Dhe shumë herë vetë Imzot Angjiri pat ardhur në Bubutimë të dëgjojë të kënduarat e Tat Tanushit – dhe të gëzohet së bashku me besnikët.
Në orët kur nuk i shërbente Zotit ay zugrafiste shenjtorë me mjekra të bardha ose gëdhente në dru. Prej një copë druri të vdekur, ay nxirte jetë e bukuri.
-Më folë, zemra ime – i thesh Kalijes – ç’të nxjerr prej këtij druri?
Ajo mendohej:
-Dua profitin Ili ose Shëndëllinë e fesë së re. Me vetulla të rënda, buzë të trasha e mjekër të derdhur tatëpjetë, si lumënjtë e Galilesë. Kështu e dua.
-U bëftë dëshira jote.. – i thesh Tata, i mësuar të flasë me fjalët e kishës.
Dhe sapo Tanushi shtrohej të gëdhendë, Kalija dridhej prej një dridhjeje të mbrendëshme – ushëtimë që i vij së thelli nga Moisiu, njeriu i Jahveut – edhe thesh:
-Jo, Tan! Mos gëdhend profitin Ili në dru.. Sepse shkruar është: mos bëj të gëdhendura që i ngjasin Zotit dhe njerësve.
Tanushi buzëqeshte edhe i fliste asaj mbi kuptimin e myshtertë të korave e të të gëdhendurave në Kishën e madhe të Lindjes. – Mbi këto – thesh ay – kanë folur e lidhur një kanun të veçantë prindërit e shenjtë në të Shtatit Sinodh të Kishës. Me anë të korave – pas bekimit të tyre të lartat zbresën mi dhe, midis njerësve. Dhe ne kur falemi përpara tyre nuk i falemi as drurit, as ngjyrave, as arit dhe as argjëndit që është për to, po frymës që zbret prej së larti të dëgjojë lutjen tonë.
Kalija dëgjonte e magjepsur fjalën dhe tingëllin e zërit të tij dhe e vështronte me sy të mëdhenj, të ngjyer me dritë.
-Mirë, Tan, bëj ç’të duash ti, po jo Ilinë…
Dhe ay linte profitin e math të Izrailit për të gëdhendur tjatër gjë: një luan me fytyrë njeriu e krahë shpeshi, një pëllump në fluturim, një kryq. Me dorën e tij ay bëri qelqin e kungatës në të cilën pat mbledhur – shtrat mi shtrat -gjithë bukurit e qjellit dhe të tokës: ëngjëj, shpeshë, bimë, pemë. Edhe kish bërë shëndanë për të ndezur qirinj, të vështjellë me pëlhurën e simboleve e të myshtereve të cilat nuk i është dhënë çdo njeriu t’i kuptojë.
Sepse nër’ to Zoti fshihet dyke u zbuluar.
Po lumtërija e Tatës nuk ish e plotë. Një sëmundje e ligë – lëngjyer i thesh bota në rethet e Apollonisë – i bluante ças për ças jetën Kalijes, së shoqes. Dhe si ia bluante e bënte dita ditës më të ëmbël, sa nuk e shihnje dot me sy as sa të nëmëronje një, dy, tri. Sepse fytyra e saj vishej në një pah drite si drita e hënës mi ujra. Po drita e hënës është pa jetë, kur se drita që mbulonte fytyrën e Kalijes ish e gjallë. Ajo kish po në atë kohë edhe bukurinë e të vdekurit edhe të të gjallit.
Nuk di në them mirë ç’dua të them, po edhe ata që më kanë rrëfyer rrëfimin mbeteshin të tronditur në këtë prag, kur flisnin për bukurinë e saj. Sytë e vashës së Galilesë të rethuar prej një unaze drite – si i ngjet shpesh edhe hënës në qjell kur afrohet shiu – ishin si të shkruar me kalem argjëndi, gjithmonë të lagur me ujë të gjallë, gjithmonë të ndriçuar. Dhe buza e saj e hollë kuqonte si lëngu i shegës. Pa me që barku i saj nuk kish lidhur pemë, si barku i gjithë grarisë, kurmi i mbeti përngaherë si kurm virgjëreshe. Dhe të ecurit të saj ish i lehtë si vrapi i kaprolles në pyjet e dendura të Ilirisë.
Kjo ish Kalija e Tat Tanushit e ardhur nga detet e Lindjes edhe e hyrë në vathën e Zotit me anë të pagëzimit.
Aqe shumë e desh Urata Kalijen sa trembej nga lumtërija e tij dhe i lutej Tënëzotit mos ia shkruajë si mëkat. Dhe falej nat e ditë përpara korave të shenjta dhe diqte temjan, vaj ulliri e dyllë blete – për shëndetin e saj.
-Noemi – i tha një ditë kur gjithë anëdeti i Ilirisë digjej në flakë si lavdija e Jahveut në malin Sinaj -Noemi!
-Folë, Tan – i tha ajo dyke u mbështetur pas trupit të tij.
Dhe ay s’fliste. Vështronte djellin që fundiste në det edhe nuk fliste dot.
-Folë Tan – i tha ajo përsëri edhe i preku dorën e zjarrtë me akullin e dorës të saj.
Ay i vështroj që lart kurorën e flokëve të buta, qepallat e gjata dhe tatëpjetë vijën e gjireve të forta edhe foli:
-Noemi, dua të të them një gjë të re që s’ta kam thënë kurrë. Një të fshehtë të vulosur me shumë vula.
Kalija e vështronte dyke buzëqeshur dhe priste.
-Dua të them, Noemi, se të dua kaqe shumë, kaqe shumë…
Ajo qeshi dhe i goditi gjoksin me grushtet e saj të vegjël.
-Tan, këtë ma ke thënë mijra e mijra herë.
Pastaj befas e preu të qeshurit.
-Dhe sa herë të tjera të ma thuash aq më shumë et do kemtëtëdëgjoj.
Ay vazhdoj, sikur s’e pat dëgjuar fare:
-… dhe s’ka tjatër gjë as në dhe, as në qjell, as në ujra qëtadua saty..
-Tan! – i thirri Kalija.
Ay nuk u përgjegj po e mori në krahë edhe e ngriti gjer në degat e bajameve. – Shëko – tha – bajamja lëshoj burbuqe. Së shpejti do çelë. Dhe ne do kemi këtu dëborën tonë, Kali: lulet e bajameve. Ti e di si zbardhet vëndi kur çel bajamja?
Sytë e tij ishin të njomur. Dhe as ay vetë nuk dinte përse.
Ajo i tha:
-Vështro lart, Tan, ç’janë ato?
-Lajmëtarët e parverës: lelekët.
-Që ku vinë, Tan?
-Nga detet e Lindjes, Kali.
Një re udhëtare i erri ballën Kalisë. Po atëhere buzët e tyre u takuan dhe reja u tret. Dhe kurmi i saj kish mbledhur gjithë erërat e dheut, të barit e drurëve të Judhesë. Dhe buza e tij kish zjarrin e gjakut të Ilirisë.
Tjatër herë.
Rrinin ne pragu i shtëpisë. Ay i tha:
-Kali, qysh munt të të pëlqe, unë me mjekër?…
-Edhe ati im kish mjekër, edhe gjyshi mjekër. Edhe nëna e ka dashur atin dhe gjyshja gjyshin. Qysh munt të jetë i bukur një burrë, pa mjekër?
Dhe pas pak, si mendohej:
-Po mjekra jote është më e bukur Tan. I afrohet ngjyrës së gështenjës. Si do jesh ti në pleqëri? I gjatë e mjekër bardhë, si një profit.
Ay s’fliste: e vështronte dhe mbyllte sytë ngadal.
-Tan!
Dora e saj e ftohtë i preku ballën, u përpoq t’i hapë sytë.
-Tan, përse i mbyll sytë? Nuk do të më shëkosh.. Jam e shëmtuar, Tan?
Ay:
E bukurje, miqesha ime,
e bukur je.
Sytë e tu si të pëllumbit..
-Dhe përse i mbyll sytë?
– Që të të shoh më mirë, zemra ime.
-Këtu jam, Tan! Hapi sytë! Kam frikë kur jam vetëm!
Ay e pushtoj në krahë edhe ashtu si ish me sy të pulitur, pëshpëriti në elenishte Këngën e këngëve të Sollomonit:
Sa të ëmbëla janë përkëdheljet
e tua, o shoqeza motra ime;
Më të këndëshme se vera janë
përkëdheljet e tua,
Dhe era e shtatit tënt i kalon
të gjitha aromat.
Si hoji i mjaltës janë buzët
e tua, o shoqeza motra ime
Ti mjaltë ke ndënë gjuhën
tënde
Dhe era e veshjes tënde
si era e Libanit.
Një krua kopshtije ti,
Një krua me ujë të gjallë
Që derdhet nga Libani.
Zgjohu ti erë e veriut, ngrehu
ti erë e jugës
Dhe fryni në kopshtin tim
që të më vijnë aromat.
Dhe si mbaroj ay, vazhdoj ajo në gjuhën e Galilesë:
Le të vijë i dashuri im
në kopshtin e tij.
Dhe le të hajë nga pemët
e drurëve të tij.
Tanushi qeshi edhe e ngriti më krahë:
Hyra në kopshtin tim,
o shoqeza motra ime,
Dhe vola zmir e barëra
me erë,
Dhe hëngra hojin dhe mjaltin
tim
Dhe piva verën dhe qumështin
tim
Dhe me Kalijen në krah, kur hëna kish filluar të ngrihet mi kodra, Tanushi hyri brenda në shtëpinë e tij, dyke i pëshpëritur në vesh:
Të dy sisët e tua si
dy zogj binjak të gazelës.
Një natë Tat Tanushi e pa ëndër Kalijen të vdekur. Trupi i saj ish në mes të kishës dhe ay rrinte më gjunjë dhe e vështronte. Çdo korë kish nga një kandil përpara dhe çdo kandil ish i ndezur.
Ish qetësi.
Nga alltari vinte një zë i ëmbël që këndonte të kënduarat e vdekjes: “Cili gëzim i jeies mbetet i pa përzier me hidhërim? Cila lavdi qëndron mbi dhe e paçvendosur? Të gjitha janë më të dobëta se hieja. Të gjitha janë më të reme se ëndërat; një çast e të gjitha keto i më këmbëson vdekja”. Ay qe këndonte nuk ish prift po vetë Krishti i veshur me të shenjtat e meshës dhe me kurorë drite reth kryes. Përveç Krishtit, përveç Uratës edhe përveç Kalijes së vdekur nuk kish tjatër njeri në kishë. Dhe zëri i Krishtit vazhdonte të kënduarat e vdekjes: “Si lule fishket dhe si ëndër shkon e përndahet njeriu.”
Tat Tanushi ndjente helm e gas bashkë: helm për vdekjen e së shoqes, gas se vetë Krishti i këndonte asaj. Dhe i pëshpëriti ngadal: “Dëgjon, zemra ime, zbriti vetë Ynëzot të të këndojë – Gëzoju, Kali!”
U ngrit më këmbë me Kalijen më krahë. Ajo ish e lehtë si penda dhe buzëqeshte me buzëqeshjen e të lumturit. Tata ngriti kryet lart, ndaj kupa e kishës, dhe ja se ku ajo ish plot dritë dhe ngrihej ngrihej gjer sa u bë qjell. “Pa fjalë – tha ay – kështu duhet të bëhet, mbasi Ynëzoti zbriti t’i këndojë asaj. E drejtë ka qënë në jetë, në tendat e të drejtëve do prehet”.
Zgjati ndaj alltari krahët me trupin e Kalijes edhe u pregatit të thotë: “Të tuat nga të tuat, o Zot…”
Po, befasisht, iu kujtua gjithë ëmbëlsija e jetës tokësore me të shoqen, errësira e varrit ku do zbriste ajo, vetëmija e rëndë e së arthmes edhe një dhembje e madhe i çau shpirtin. Qau me zhurmë sa kumbojti gjithë kisha.. Atëhere zëri i alltarit pushoj, kandilet e ulë dritën dhe Kalija nuk ish më në krahët e tija përveç se një skelet. Sytë e saj të bukur u bënë dy vrima të errëta, buzët e holla gropë e ngrysur dhe sisët e forta: rebra të verdha. Binte erë dhë e vdekje si bjenë erë varret e vjetër kur hapen. Tat Tanushi thirri me zë të math: “Përse, o Zot, përse? Ç’të bëra vallë që më ndjek me urrejtjen tënde?” Zëri i tij i egër u përpoq mur më mur dhe shojti gjithë kandilet. Errësirë katrani. Befas kisha u ça më dysh, u hapnë të thellat e tokës dhe Tat Tanushi u shemb tatëpjetë. Zhurmë e madhe si zhurmë shumë ujrash kur bjenë nga malet. Ferra e gurë të mprehtë i gjakosnin trupin, po dhembje mishi nuk ndjente. I dukej sikur ay, Tat Tanushi i Bubutimës ish ëngjëlli i zi i hedhur nga qjelli në hadh. Kjo ish dhembja. Shpata e zjarrtë e Kryeëngjëjve e ndiqte prapa. Era e varrit i helmonte frymën. “Gabova – thesh -gabova para Zotit”. Një ankth i math i shtrëngonte zemrën.
Dyke u shembur greminë pas gremine, nëpër natë, ja se ku sytë e tij çquan përtej – sa lark, sa lark… – një dritë të zbehtë që ngjiste me dritë kandile. U përpoq të shkojë ndaj drita dhe nuk ecte dot. Çdo gjë – drita, koha dhe ay vetë – kishin ngrirë si shtylla guri e nuk lëvisnin nga vëndi. Po zemra e tij kish jetë. Dhe jeta ish vuajtje. Dëgjoj, befas, prej së thellash, një zë që fliste në një gjuhë të lashtë: “Qetësi, qetësi.. Sepse të fshehta e të çuditëshme fort janë rrugët e Zotit. Si lumë i rreptë zemërimi i tij, si det i thellë mëshira”.
Dëgjoj pastaj një zhurmë të madhe si zhurmë deti edhe u zgjua.
Dirsë të ftohta në ballë.
Kalija flinte pranë tij; e qetë, e ëmbël. (O lëçitës! Kam parë njerës që shëmtohen kur flenë, po Kalija e bukur bëhej edhe më e bukur..) Drita e kandilit i ndriçonte fytyrën. Tata u ngrit, u fal përpara korës, u ul e puthi dorën e së shoqes dhe doli në natë.
Errët. Nata binte erë parverë: erë dheu të ri, erë bari të ri. Ndjehej rëgëtima e kronjve. Tata ra më gjunjë edhe balli i tij preku tokën e lagur nga vesa. U fal pa zë, pa fjalë, pa mendim.. Kur u ngrit, çqoj yj në qjell. Një qetësi e madhe i kish zbritur në zernër. Hyri në kishë, ndezi një qiri, hapi librat dhe nisi të këndojë troparet e shenjta. Dhe tropar pas tropari zëri I tij u ngroh, këndimi u ëmbëlsua. Dyke kënduar, në ishullin e dritës që bënte qiriri, zemra e Tatit bashkohej me Zotin edhe i thesh: “Merr vite nga vitet që me ke dhënë dhe jepja shërbëtores tënde Kali- që të lavdërohet emri yt përjetë”…
Vazhdoj të kënduarat gjer u gëdhi edhe kisha u mbush me dritë. Vuri atëhere qirinë në shëndan edhe ra në gjunjë në mes të kishës atje ku iu pat ëndërsuar Kalija e vdekur. E zgjuan shpeshët që cicërinin në dritoret. U ngrit atëhere më këmbë dhe hyri në altar.Krishti që pat kënduar natën, në ëndër, nuk ish aty…
*Fragment nga novela “E madhe gjëma e mëkatit”, që pa dritën e botimit për herë të parë në vitin 2000
