Speciale/Bisedë për Kadarenë në Radio ABC- Australia, duke përkthyer shkrimtarin shqiptar
Maria Zijlstra bisedon me David Bellos dhe Erik Llogën për përkthimin dhe, në veçanti, për librin më të fundit të Ismail Kadaresë të botuar në anglisht, Pasardhësi. Ky diskutim është transmetuar për herë të parë në The Book Shoë, më 8 gusht 2006
Le të flasim për përkthimin dhe veçanërisht për shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare, fitues i çmimit përurues Man Booker International, vlera e të cilit është 60 000 pound, çmim që vlerëson veprën e një jete të tërë. Por të cilën Ismail Kadare e krijon në gjuhën shqipe – jo tamam një gjuhë botërore.
Duke jetuar gjysmën e kohës në Paris, që kur atdheu i tij u çlirua nga sundimi izolues i qeverisë komuniste 15 vite më parë, veprat e tij sidoqoftë përkthehen në frëngjisht e më pas prej saj në anglisht nga – në ditët e sotme – profesori i letërsisë franceze dhe asaj së krahasuar në Princeton University, David Bellos.
Meqenëse David Bellos ndodhej për vizitë në Australi, ne e ftuam që të diskutonim për punët e tij të përkthimit dhe për veprën e Ismail Kadaresë, së bashku me një australian të shquar, të cilin ju mund ta mbani mend për përfaqësimin e denjë të interesave të shqiptarëve të Kosovës këtu në Australi, të cilët ishin larguar nga forcat e armatosura jugosllave disa vite më parë. Erik Lloga u nderua me Medaljen e Urdhrit të Australisë për përpjekjet e tij në operacionin “Safe Haven” dhe është edhe ai vetë interpretues dhe përkthyes. Ai ka, gjithashtu, një njohje nga afër të Shqipërisë së izoluar për të cilën shkruan Ismail Kadare, meqenëse është rritur në një atmosferë të ngjashme shumë pranë kufirit, në Republikën e Maqedonisë.
Pra, ja ku janë që të dy, duke biseduar me Maria Zijlstra për përkthimin dhe në veçanti për librin më të fundit të Ismail Kadarese të përkthyer në anglisht, Pasardhësi.
Maria Zijlstra: Profesor Bellos, ju jeni përkthyesi i përkthimeve të disa prej romaneve të shumta të Ismail Kadaresë, të shkruara fillimisht në gjuhën shqipe, më pas të përkthyera në frëngjisht dhe më pas prej kësaj frëngjishteje në anglisht. Ndërkohë që vitin e kaluar ai u vlerësua me çmimin përurues Man Booker International, juve iu dha çmimi shtesë për përkthyesin me një vlerë prej 15 000 pound, i cili është pjesë i Man Booker International Prize. Në ceremoninë e dhënies së çmimit në Edinburg, kryetari i jurisë, John Carey, i quajti përkthyesit “heronj që punojnë pavarësisht shanseve të pamundura”, të cilët, tha ai, “i kanë bashkuar kombet dhe njerëzit në mënyrë shumë më të efektshme sesa burrat e shtetit ose politikanët”. A mendoni edhe ju kështu për veten?
David Bellos: Unë do të jem disi më modest. Nuk do t’i përshkruaja përkthyesit si heronj, por si skllevër, veçanërisht kur përkthejnë në anglisht, dhe unë mendoj se kjo është një çështje e rëndësishme që e gjithë bota duhet ta kuptojë; në këtë kohë të përkthesh në gjuhën angleze nuk është njëlloj me përkthimin në çfarëdo gjuhe tjetër të botës. Anglishtja është shumë e rëndësishme sepse nëpërmjet saj një numër i madh autorësh do të marrin rëndësinë e tyre në rang botëror, reputacionin e tyre botëror, sepse aktualisht anglishtja ka statusin e gjuhës botërore.
Maria Zijlstra: E vetmja lingua franca e sotme.
David Bellos: Siç mund ta shihni në rastin e Kadaresë, nuk është tamam e vetmja lingua franca, në kuptimin që lingua franca për Kadarenë është frëngjishtja dhe është e mrekullueshme që ka ende gjuhë të tilla ndërmjetëse që funksionojnë deri në njëfarë pike. Për disa autorë, gjermanishtja shërben si lingua franca. Mendoj se autorët hungarezë dhe polakë shpeshherë përkthehen fillimisht në gjermanisht dhe është përmes kësaj gjuhe që ata mund të lexohen. Por anglishtja, megjithatë, ka një tipar të veçantë, pikësëpari sepse kuptohet gjerësisht në mbarë botën nga botues të tjerë…
Maria Zijlstra: Po, unë vërtet kisha parasysh lexuesit në mbarë botën.
David Bellos: Po. Dhe gjithashtu sepse është shumë e vështirë të përkthehesh në anglisht dhe për këtë ka dy arsye; e para, botuesit në gjuhën angleze i tremben botimit të përkthimeve. Bota e librave në gjuhën angleze është kaq e madhe në vetvete, saqë ata shpeshherë nuk e ndiejnë nevojën e përkthimeve. Për t’u marrë parasysh është fakti se kërkesa e lexuesve anglishtfolës, e kritikëve, e kritikëve të gazetave e kështu me radhë është që përkthimet duhet të tingëllojnë anglisht dhe ka një kërkesë shumë më të madhe për natyrshmërinë e tekstit në krahasim me atë që u kërkohet kolegëve të mi në Franë apo Gjermani, sepse francezëve u pëlqen shumë të lexojnë një libër që tingëllon pak i huaj, sepse po lexojnë një përkthim.
Maria Zijlstra: John Carey tha, gjithashtu, në ceremoninë e dhënies së çmimit se “nuk ka përkthim të saktë”. Mendoj se ajo që ai tha ishte diçka shumë interesante, e drejtpërdrejtë sepse ka gjithashtu edhe shumë debate për përkthimet dhe përkthyesit dhe sa të mirë janë dhe nëse ia vlen barra qiranë. Ai tha se “nuk ekziston diçka e tillë si përkthimi i saktë, dhe as një ekuivalent gjuhësor në një gjuhë për një fjalë të një gjuhe tjetër”. A keni edhe ju të njëjtën pikëpamje?
David Bellos: Jo, unë nuk mendoj kështu. Këto gjëra është e lehtë të thuhen dhe janë thënë zakonisht nga njerëz që nuk përkthejnë. Ajo që unë mendoj se Carey duhet të kishte thënë, ajo që ai vërtet kishte ndër mend të thoshte është se saktësia nuk është realisht thelbi i çështjes. Për t’i bërë një të mirë autorit tënd, të duhet jo vetëm t’i japësh një rreth anglishtfolës lexuesish në kuptimin e drejtpërdrejtë të ruajtjes së kuptimit, por duhet të shkruash një libër për të, i cili të funksionojë si libër në anglisht, dhe ky është…. hëm, nuk mund të thuash se ky është elementi më i rëndësishëm sepse duhet të jetë, gjithashtu, i njëjti libër.
Maria Zijlstra: Në njëfarë mënyre ti e rishkruan atë.
David Bellos: Po, po i bën këto dy gjëra dhe nëse je me fat, nëse je i lumtur, nëse ke redaktorë të mirë dhe lexues të dytë të mirë (sepse unë gjithnjë ua kam dhënë përkthimet e mia personave të tjerë për t’i lexuar dhe pastaj i kam rishkruar), atëherë mund t’i bësh të dyja njëkohësisht: mund të shkruash një libër në anglisht dhe të jetë i njëjti libër.
Maria Zijlstra: Dëshiroj të flasim bashkë për romanin më të fundit të Kadaresë, Pasardhësin, por do të doja të përfshija tashmë në bisedë juve, Erik Lloga, sepse ju jeni nga të paktët, mendoj, që keni lexuar jo vetëm origjinalin në shqip, por gjithashtu edhe përkthimin në frëngjisht në të cilin është mbështetur përkthimi në anglisht i profesor Bellos-it. Duhet të jetë shumë interesante, mendoj, t’i lexosh të gjitha variantet dhe të bësh krahasimin mes tyre. A mund të na thoni diçka?
Erik Lloga: Sipas meje profesor Bellos është shumë modest, sepse unë mendoj se duhet të bie dakord me pikëpamjen e shprehur nga Carey, që në shumë mënyra përkthyesit janë vërtet heronj. Në të vërtetë, ata janë autorë me meritën e tyre. Duke iu rikthyer librit aktual, mënyra si unë i lexoj ata, pasi kam lexuar librin në origjinal në shqip, përfshirë edhe librin tjetër Vajza e Agamemnonit i cili është pjesë e një diptiku bashkë me Pasaardhësin, ata janë libra por u adresohen audiencave të ndryshme dhe profesor Bellos ka të drejtë për këtë. Kështu, libri në shqip përmban, nëse mund të shprehem kështu, një lloj tjetër kuptimi që në të vërtetë i adresohet audiencës shqiptare e madje edhe formimi i frazave dhe terminologjia siç e përdor Kadare flet për një realitet që dallohet lehtësisht, përfshirë aluzionet e kështu me radhë. Në të vërtetë u mahnita sepse mendoj që profesor Bellos duhet të përgëzohet se sa afër është ai me shqipen, edhe pse ka përkthyer një version në anglisht nga një përkthim në frëngjisht.
Po jap një shembull këtu: është një shprehje e mrekullueshme, ku mendoj se përkthimi francez nuk i qëndron shumë shqipes por duhej të ishte sepse i adresohet një audience të ndryshme. Kështu, për shembull, ku vajza, në kapitullin e katërt, mendoj, papritur fakti se babai i saj, pasardhësi, ka vdekur dhe ajo mund të ndiejë ftohtësinë që i vjen nga përbrenda, është mënyra se si Kadare e shpreh. Në frëngjisht, sigurisht, është e kundërta, atë e pushton frika. Mënyra se si ju e keni paraqitur është për të treguar se ajo është mposhtur, e cila, meqë ra fjala, është pjesa e mesit. E përdor këtë shembull të vogël sa për të ilustruar kompleksitetin kur iu drejtoheni audiencave të ndryshme por gjithashtu edhe në gjuhë të ndryshme dhe të gjesh mënyrën tënde përmes tyre është detyrë goxha e vështirë për t’u plotësuar.
Unë lexoj tre libra të ndryshëm këtu, të njëjtën histori të treguar në tri mënyra të ndryshme dhe pothuajse… pa dashur të ekzagjeroj sepse shumë lehtë mund ta lejosh veten të shtegtojë dhe ekzagjerojë por unë i lexoj ata si libra që kanë diçka të përbashkët, që flasin për historinë origjinale por libra që gjithashtu flasin në gjuhë të ndryshme, që vijnë nga botëkuptime të ndryshme dhe, sipas meje, në këtë kuptim përkthyesit janë autorë, po aq sa edhe autori që shkroi librin sepse ata përfshijnë këto realitete të tjera. Duke qenë se kam punuar si përkthyes dhe kam trajnuar interpretues dhe përkthyes gjatë viteve, mund ta kuptoj kompleksitetin me të cilin ndeshen përkthyesit, veçanërisht me tekste komplekse, shumështresore në mënyrën se si Kadare shkruan dhe unë dhashë vetëm një shembull të vogël për ta ilustruar. Kjo është një detyrë e vështirë për t’u realizuar.
Maria Zijlstra: Erik Lloga, ju vetë flisni disa gjuhë. E dimë për shqipen, frëngjishten dhe anglishten. Por e di që zotëroni edhe gjuhë të tjera. Dhe kjo, në fakt, nuk është diçka aq e pazakontë për rajonin nga ju vini. E di nga përvoja personale që në Shqipërinë e izoluar, në mënyrë mahnitëse, nën sundimin e diktatorit Enver Hoxha, ekzistonte një aftësi gjuhësore e mahnitshme për shkak të nevojës së dëshpëruar të njerëzve që jetonin aty për të pasur një kontakt me botën e jashtme. Dhe ata i mësonin gjuhën pa pasur asnjë kontakt.
Erik Lloga: Çfarë ishte e mrekullueshme… dhe sigurisht unë u rrita përtej kufirit, në Maqedoni, ku realiteti ishte: Unë patjetër që flas maqedonisht, serbisht, ose atë që dikur quhej serbokrotatishte, gjithashtu mësova rusisht, studiova edhe frëngjisht dhe shumë, shumë më vonë erdhi anglishtja, në fakt, relativisht vonë në jetën time. Vetëm kur u vendosa në Angli fillova vërtet të mësoja gjuhën. Por për t’iu kthyer Shqipërisë, kjo ishte një mënyrë për të mos përfunduar në çmendje, ishte një mënyrë për të ecur në një hap me pjesën tjetër të botës dhe për të ditur se çfarë ndodhte përtej kufijve të vendit në të cilin kufizoheshe. Dhe ndihej vërtet si një izolim, unë jam rritur në një vend të izoluar, nuk mund të lëvizje shumë, ishte si një lloj dënimi. Sepse nuk mund të largoheshe, por të paktën imagjinata, fantazia jote, mund të imagjinoje botët e tjera me anë të gjuhëve që flisje, mund të ndërtoje të paktën një botëkuptim tjetër, një realitet të ndryshëm bazuar te gjuha; konceptet që ata përdorin, mënyra në të cilën fjalët dhe fjalitë dhe madje edhe kuptimet ndërtoheshin.
Kishte, në themel, një lloj inkurajimi, megjithëse në mungesë të një alternative tjetër. Të mbetej vetëm të ndiqje këto lloj gjërash dhe flisnim fshehurazi. Shumë njerëz në Shqipëri mësuan italisht, anglisht duke dëgjuar fshehtasi radion. Kushëriri im i parë, për shembull, që tani është mësues i anglishtes në Shqipëri, e mësoi anglishten krejtësisht duke dëgjuar fshehtazi… në mënyrë klandestine, mund të thosha, BBC-në dhe kështu e mësoi. Nëse do ta kishin kapur, do të kishte qenë në telashe të mëdha, sepse në Shqipërinë e izoluar hermetikisht, e kontrolluar kaq rreptësisht, kjo ishte diçka e ndëshkueshme me burgim ose edhe më keq. Por ai ia doli dhe unë u mahnita kur shkova në Shqipëri për herë të parë pas rënies së regjimit, rreth viteve 1992-1993, se sa shumë njerëz nga ata që takova flisnin një anglishte të shkëlqyer. U befasova se sa shumë njerëz (pa përmendur italishten, që e njoh dhe vetë) flisnin një gjuhë tjetër përveç shqipes, dhe kjo ishte gjëja më befasuese te shqiptarët. Mund ta shpjegoj këtë thjesht me faktin se kjo ishte një mënyrë që mendja të mos kalojë në gjendje mpirjeje dhe të pushtuar krejtësisht nga idetë shtypëse the mendjeshpëlarëse të regjimit që sundoi në Shqipëri dhe sigurisht në pjesën time të botës, e cila ishte gjithashtu një pjesë e mbyllur e botës në atë kohë.
Maria Zijlstra: Historia në romanin e Ismail Kadaresë Pasardhësi ka një paralele në jetën reale, dhe ajo jetë reale që ju sapo e keni përshkruar në një shoqëri të mbyllur, ku nuk kishte shumë mundësi për të lëvizur, unë duhet të shtoj, nëse mundem, duke mos e pasur përjetuar por duke e pasur lexuar të përshkruar kaq mirë në veprat e Kadaresë, se ka njëfarë ndjesie e të mos diturit se çfarë është reale, çdo gjë ka një lloj mashtrimi brenda vetes, nuk e di asnjëherë ku qëndron, nuk e di asnjëherë se çfarë është e vërtetë. Profesor Bellos, ju e quani “mure të paderpëtueshmërisë” ku njerëzit jetojnë. Ky është, sigurisht, mesazhi ose historia më e fuqishme që unë lexoj në të gjitha veprat e Kadaresë. Por dëshiroj t’ju pyes juve fillimisht, Erik Lloga, për paralelen e subjektit të librit Pasardhësi, sepse, në jetën reale, në fillim të viteve ’80 ekzistonte një kryeministër, Mehmet Shehu, i cili vdiq, ose sepse kreu vetëvrasje ose u vra, njëlloj si pasardhësi i personazhit Hoxha në roman. Aty sërish gjejmë këtë lloj afërsie me realitetin që Kadare përshkruan. Ai tregon për vendin dhe përvojat e tij në mënyre romanske: edhe aty nuk është shumë real gjithashtu.
Erik Lloga: Po, dhe kjo është padepërtueshmëria. Është pothuajse sikur po lexon filxhanin e kafesë për të kuptuar se çfarë është dhe nuk është realiteti, dhe po aq sa nuk mund t’i zihet besë llumit të kafesë, edhe realiteti ishte po aq i lëngët, i pakapshëm. U ngjan pak reve. Kjo është metafora që unë përdor. Ato duken të fuqishme dhe ti shkon t’i arrish dhe nuk ka asgjë aty ose të rrëshqasin përmes gishtërinjve, dhe prandaj kjo përpjekje për të vendosur se çfarë është reale dhe çfarë nuk është e tillë, ishte kaq shkatërruese, kaq shtypëse, në kuptimin që të mohohej diçka themelore. Kështu, të duhej të bëje hamendësime, duke jetuar një jetë përmes hamendësimeve. Ja diçka shokuese; nëse dikush në një rang kaq të lartë si pasardhësi nuk ishte në gjendje të lexonte humorin dhe nuk mund t’i kursehej jeta, mund ta imagjinoni pasojat që mund të kishte për shqiptarët e zakonshëm, që kishin edhe më pak shanse të dallonin se çfarë ishte reale dhe çfarë jo. Mehmet Shehu, siç e dini, ka mbetur enigmë… vdekja e tij… edhe pse është shkruar mjaft për këtë dhe një pjesë e së vërtetës ka dalë ose ajo që ne mund të përfytyrojmë se është e vërteta, sepse, problemi çfarë është e vërtetë dhe çfarë jo vazhdon ta ndjekë vendin duke qenë se krejt autoriteti u minua nga vetë fakti që shqiptarët u tradhtuan në mënyrë të përsëritur dhe doli se gaboheshin në shumë mënyra nga ndryshimi i ngjarjeve, një ushtrim subjektiv i pushtetit përherë në ndryshim dhe lëvizjet e pushtetit, të cilave mendoj se Foucalt-i ndoshta iu afrohet më shumë në variantin francez pouvoir/savoir, jo domosdoshmërisht në anglisht e cila është edhe më e vështira dije/pushtet, dhe vini re përmbysjen aty.
Kështu shqiptarët mësuan të kuptojnë diçka, edhe pse nuk i vendosnin dot një emër, diçka për ndërrimin e pushteteve dhe për mprehtësinë. Pra, Mehmet Shehu dhe ajo që i ndodhi atij mbetet sigurisht një çështje me interes aktual për të cilën debatohet. Pikërisht për këtë mendoj se libri i Kadaresë është mjaft i dobishëm sepse ai dokumenton diçka prej atij kompleksiteti shumështresor, pasiguritë, mund të thuhet madje edhe paranojën, sistemin joreale që mbizotëronte. Kadare, në një nga poemat e tij, që e kam sjellë me vetë, shkruar më 1964 ku ai i përshkruan shqiptarët si qytete mesjetare me mure dhe hendeqe, të mbyllur në vetvete dhe të huaj për njëri-tjetrin, sepse as nuk guxoje dot të flisje me të tjerët, gjë që ishte lloji më i keq i dënimit i një popullsie të tërë, ku nuk mund t’i zije besë askujt dhe asgjëje, as vetë realitetit, sepse, si ato retë që përmenda më parë, ai të rrëshqiste përmes gishtërinjeve ose dilte se ishte i pavërtetë dhe gjithashtu mund të të ekspozonte ndaj rreziqeve.
David Bellos: Nuk dua t’ua heq kuriozitetin për librin dëgjuesve të cilët s’e kanë lexuar ende, por dua të ndërhyj këtu e të them se e di që Kadare vetë nuk e di se çfarë i ndodhi Mehmet Shehut, megjithëse është mik i afërt me të birin e Mehmet Shehut dhe ai ka kaluar një kohë mjaft të gjatë në përpjekje për të zbuluar se çfarë i ndodhi babait të Bashkimit. Është vërtet një mister, është një mister historik dhe është nga ato lloj ngjarjesh që përligj mendimin e Kadaresë, pa qenë fare i patakt, se avantazhi i madh i tij ishte se ka jetuar në një regjim komunist, në të cilin mund të siguronte materialin letrar më të mirë që mund të mendohet. Sepse, për Kadarenë, letërsia ka të bëjë me kufirin ndërmjet ëndrrës dhe realitetit, kufirin ndërmjet imagjinares dhe historikes, siç ka qenë gjithnjë. Letërsia ka të bëjë me mitin dhe legjendën. Ai jetoi në një shoqëri ku kjo ishte veçanërisht dhe intensivisht e përceptueshme, kështu që si shkrimtar ai e kishte të gjithë materialin të vendosur në një pjatë përpara tij, për sa kohë që ai mund të përdorte dinakërinë dhe artin e tij për të mbijetuar dhe për të vazhduar të shkruante përmes tij.
Maria Zijlstra: Dhe kjo, profesor Bellos është njëfarë pikëpyetjeje për karakterin e Ismail Kadaresë, del kjo pyetja nëse ai ishte bashkëpunëtor me regjimin apo jo. Fundja, ai ishte, për njëfarë kohe, deputet i Kuvendit Popullor, mund të botonte disa libra me pak favor, madje i thuri edhe disa lëvdata regjimit. Por vë re se ju, kur i jeni përgjigjur kësaj pyetje, keni shkruar se Kadare nuk kishte bërë kompromis. Ndoshta mund të na e shpjegoni këtë?
David Bellos: Po, mendoj se është shumë e thjeshtë për t’u shpjeguar. Kadare është një njeri shumë i mprehtë, me shumë talent dhe me shumë fat, karriera e të cilit përgjatë jetës…. e cila, në fund të fundit, ishte e vetmja shoqëri… ai ishte tetë vjeç kur u vendos regjimi i Hoxhës, me të cilin u edukua… por edukimi i tij i vërtetë erdhi nga ato që lexoi, dhe ato që ai lexoi i mundësuan që të kuptonte ku ishte dhe çfarë ai… duke lexuar Shekspirin, Homerin dhe Danten, kjo është bota nga vjen ai realisht dhe përmes atyre filtrave, atij vizioni ai kuptoi botën me të cilën do të kishte të bënte. Unë mendoj se Kadareja natyrshëm, si një person skajshmërisht i talentuar, shumë i famshëm, ka armiq dhe disa prej tyre janë mjaft gojështhurur dhe përhapin të gjitha llojet e historive të marra dhe pikërisht sepse Shqipëria është kaq e errët dhe kaq pak njerëz e flasin gjuhën etj., mund të shkaktosh një dëm shumë të madh duke përhapur thashetheme dhe aluzione në internet në anglisht. Unë mendoj, Maria, se përgjigjja e vërtetë për dyshimet që ju përmendët është tani e disponueshme, të paktën në frëngjisht, dhe shpresoj se së shpejti do të jetë edhe në anglisht.
Vitin e kaluar, më 2005, Shaban Sinani, drejtori i arkivit të përgjithshëm në Tiranë, botoi një vëllim me dokumente që kishte nxjerrë nga pjesë të ndryshme të arkivit të përgjithshëm sekret, në të cilat kishte akses, dhe ai mund të kishte akses aty ku askush tjetër s’mundej, një sërë dokumentesh nga e gjithë periudha e karrierës së Kadaresë, ku përfshihen denoncime, raportime, akuzime të fshehta, të cilat janë absolutisht shtangëse kur shikon se ato janë nënshkruar nga vetë kolegët e Kadaresë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, dhe ajo që bie më shumë në sy është se më dinaku dhe më i jazhtëzakonshmi nga të gjithë ato është ai nga Dritëro Agolli, kryetari karizmatik flokëbardhë i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Sidoqoftë, një përmbledhje e tyre është përkthyer në frëngjisht dhe dolën në qarkullim në Francë në maj, dhe ju sapo e lexuat dhe e shikoni se pozicioni i Kadaresë gjatë gjithë karrierës së tij (nga viti 1962, kur botoi Gjeneralin e ushtrisë së vdekur, e deri në mes të viteve 1980) ishte jazhtëzakonisht delikat. Ai ishte në buzë të… epo, jo në buzë të, ai u akuzua, dhe i duhej të bënte autokritikë. Dënimet fizike që iu dhanë ishin relativisht të lehta, por, ju e dini, se është priviligj i pushtetit arbitrar të jetë arbritrar, ky është thelbi i pushtetit arbitrar, kështu që nuk ka ndonjë poezi apo arsye të veçantë se përse Kadare kaloi gjashtë muaj në një kooperativë dhe të tjerët shkuan në miniera dhe është pikërisht mungesa e arsyes që përbën terrorin. Unë mendoj se në vend që të “shfryjmë” ndaj Kadaresë që qe me fat, ne duhet të themi lavdi Perëndisë që arbitrariteti i Hoxhës u ushtrua në atë mënyrë të veçantë sepse ruajti për Shqipërinë dhe botën një shkrimtar të shquar dhe një vepër absolutisht të mrekullueshme që ende nuk ka përfunduar. Dua të them me këtë se Kadare është një 70-vjeçar në formë dhe ende shkruan, ka ende për të shkruar, jam i sigurt.
Maria Zijlstra: Po, ende duke botuar pa fund.
Përktheu nga anglishtja Afërdita Cesula
(mundësuar nga shtëpia botuese “Onufri”)
