Nga Ismail Kadare
Letërsi/ Si e shkrova “Muzgun e perëndive të stepës”
“Muzgu i perëndive të stepës” e ka zanafillën në një ëndërr ose, që të jem më i saktë, në përpjekjen time për të modifikuar ose qortuar një ëndërr.
Nuk e dija se mund të kishte në planetin tokësor diçka që mund të më shkaktonte aq shumë mall për ta parë edhe një herë, një mall të papërballueshëm, nga ata që duket se do të kartilagjizojnë brinjët, duke t’i kaltëruar, duke t’i kthyer në rreze drite, si në emblemat e firmave kinematografike.
Dhe kjo diçka nuk ishte një njeri, person i dashur, nga ata që kisha humbur, duke përfshirë këtu edhe të vdekurit. Nuk ishte as një copë kohe e lumtur, një lidhje dashurie, që shkëputja e beftë, penglënëse, e nxjerr nga rendi i përmallimeve të zakonshme për ta kthyer në një ethe diamantësh, siç thuhet në poezi. Jo, nuk ishte asgjë e tillë ose e ngjashme me të tillat. Ishte… thjesht një ndërtesë, madje jo e gjitha por një pjesë e saj, bashkë me shumicën e oborrit dhe me portën me kangjella krejt. Ishte, pra, një ngrehinë dhe një truall. Dhe ngrehina dhe trualli s’ishin shtëpia ime e fëminisë, me oborrin e saj, aspak. Ky truall që ishte si një membranë e gjallë dhe që zinte nuk di ç’të miliardën pjesë të planetit tokësor, në ndërgjegjen time rëndonte si një kontinent.
Kur e pashë për herë të parë në ëndërr e ndjeva përnjëherësh se nuk do të mund të shkëputesha lehtë prej saj. Pastaj erdhën net të tjera të mundimshme, në vite të mëvonshme, kur në jetën time ndërroheshin shumë gjëra, veç ajo nuk ndërronte, ëndrra. Dhe sa më shumë që përsëritej, aq më tronditëse bëhej.
Bulevard “Tverskoj” i Moskës. Ngjitur me sheshin “Pushkin”. Ish-shtëpia e Hercenit, prej vitesh instituti i letërsisë “Gorki”… Përse ndërtesa e Institutit dhe jo ajo e banimit në Butyrski Hutor? Atje, në katin e gjashtë ishte dhoma ime, numri i së cilës figuronte në zarfet e të gjitha letrave dërguar nga miqtë dhe mikeshat. Atje kisha kaluar kaq pasdite dhe kaq net me to, me rrëzëllimën e borës në qelqet e dritareve, që ngjante sikur në një frizer do të ruante të të paprishur lumturinë. Ishte e logjikshme që gjithë ai dekor të më vinte në ëndërr, bashkë me një pjesë të rrugës, nën fishkëllimën e telave të korentit të trolejbusit të linjës 3, dhe pastaj ashensori që na ngjiste në qiellin e gjashtë dhe atje muzika e magnetofonit dhe gotat e shampanjës dhe dashuria.
Por jo, asnjë nga këto s’erdhi asnjëherë në asnjë nga netët. Veç gjithmonë, tjetër gjë, gjithmonë e njëjta gjë: ndërtesa tjetër, jo e banimit, por ajo e Institutit në Tverskoj Bulvar, porta me kangjella, oborri me stolat midis drurëve, hyrja… Nga e djathta salla e mbledhjeve, nga e majta shkallët që çonin poshtë në bibliotekë dhe në bufe, një copë korridor dhe shkallët që çonin lart në auditorin tonë.
Në ëndrrën e parë, nuk iu afrova dot, jo vetëm ndërtesës, por as sheshit. E pashë veten në ndërtesën tjetër, në atë të banimit, pa gëzim, pa nostalgji, madje me një lloj bezdie, pse jam këtu, ç’dua këtu, dhe befas u kujtova: si është e mundur që kam dy ditë që ndodhem këtu dhe ende s’kam shkuar, s’kam vrapuar atje, te sheshi “Pushkin”, te Tverskoj Bulvar, te ndërtesa… Dhe jam nisur me zemër të ngrirë, mundimshëm, uh, sa mundimshëm, kam gjetur stacionin e trolejbusit, dhe kisha vazhdimisht brengë, dhe kisha padurim dhe doja të arrija sa më shpejt. Por trolejbusi nuk më çonte dot atje. Rrugët ngatërroheshin, s’njiheshin, kishte shumë themele të hapura, sheshe me baltë, dhe unë u zgjova.
Ëndrra u përsërit vite me radhë. E shihja sheshin “Pushkin”, po kurrsesi nuk e gjeja dot bulevardin “Tverskoj”. Kishte prapë shumë gërmime, baltë, ndërprerje. Përpiqesha t’i afrohesha nga drejtimi tjetër, ai i Arbatit, por s’mundesha, gjendesha diku te Posta Qendrore, ecja nëpër rrugën “Gorki”, por prapë më pengonin sheshet e gërmuara.
I lodhur nga e pamundura, mendova se për t’u çliruar nga ky makth duhet të shkruaja diçka për institutin “Gorki”. Me fjalë të tjera atij që nuk i isha afruar dot natën (ku truri im i fjetur nuk më kishte futur dot), do t’i avitesha ditën, me trurin e zgjuar, brenda të cilit si në një tank, ishin logjika, kujtimet dhe mjeshtëria e të shkruarit.
Iu afrova, pra, me forcë, shkallmova brutalisht pengesat, (ishin më të këqija se pengesat antitank), dhe hyra në atë oborr të dëshiruar, e shkela, e pushtova, egërsisht, barbarisht. Dhe si pushtues vura këmbët kudo dhe riprodhova në romanin tim gjithçka.
E gjithë kjo s’më dha megjithatë ndonjë gëzim. Ishte si gruaja që të ka munduar për një kohë të gjatë dhe ti më në fund e shtie në dorë përdhunshëm…
Pas kësaj nuk m’u bë asnjëherë në gjumë.
Kështu u shkrua libri “Muzgu i perëndive të stepës”. Në vend të cilësimit roman, ai mund të kishte poshtë titullit fjalët: një ëndërr e konvertuar në libër.
Ishte vështirë që një ëndërr të konvertohej me kaq leverdi… Megjithatë, kaq e madhe ka qenë në ato vite dëshira për ta parë edhe një herë atë ëndërr, saqë, ndonëse e çmoja mjaft këtë roman, më ngjante nganjëherë se do ta falja ndoshta në këmbim të saj…
Kur fillova “Muzgun”, nuk desha kurrsesi që shqetësimet që shkaktuan për njëfarë kohe në ndërgjegjen time personazhet e vërtetë të “Kronikës në gur”, të përsëriteshin. Aq më tepër që, ndërsa shumica e personazheve të “Kronikës” në kohën që ajo shkruhej kishin vdekur, personazhet e “Muzgut” ishin të gjithë të gjalla.
Kështu kisha vendosur, megjithatë, atë mëngjes dhjetori, kur u ula të nis librin, diçka më shtyu që të kërkoj në raftet e bibliotekës një fotografi të dikurshme të gjithë kursit, nga ato që bëheshin zakonisht në mbarim të vitit universitar. E gjeta fotografinë dhe ndonëse me vete përsëritja se do t’i hidhja vetëm një sy (vetëm një sy sa për të hyrë në atmosferë), e ndieja se do të bëja të kundërtën.
Dhe kështu ndodhi vërtet. Si i shtyrë nga ajo forcë e mbrapshtë, që sa më shumë rrekesha ta shmangja aq më zotëruese bëhej, jo vetëm që i përshkrova saktësisht portretet e tyre por, si për të çuar gjer në fund prapësinë, i emërtova me emrat e tyre të vërtetë.
Kjo është një marrëzi, thosha me vete, kjo është e palejueshme, dhe i shuaja aty për aty emrat për t’i zëvendësuar me emra të trilluar. Por ndërkaq mendoja se prej kohësh të gjitha marrëdhëniet, madje edhe ato diplomatike, ishin prerë midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, dhe se të gjithë ata ishin tani larg, tepër larg, si në zonat e vdekjes.
Kaq më duhej që të fshija emrat e trilluar dhe sipër tyre të shkruaja përsëri emrat e tyre të vërtetë. Edhe sikur të më kërkojnë s’më gjejnë dot më kurrë, mendoja zymtësisht.
Nuk më shkonte ndër mend se ashtu si njeriu që dëshiron të shohë pas njëfarë kohe fytyrën e viktimës, unë isha i pari që do t’i kërkoja.
Një pjesë i kisha gjetur andej-këndej nëpër gazeta, në ca fotografi të vogla të shoqëruara me ndonjë telegram urimi të Kryesisë së Bashkimit të Shkrimtarëve Sovjetikë me rastin e dekorimit në 40-vjetorin apo 50-vjetorin e tyre. Të tjerë shfaqeshin aty-këtu nëpër revista, ose përmendeshin nëpër artikuj, por në mënyrë të ftohtë, sikur të ishin vërtet të nxjerrë nga një morg.
Të parin që e kërkova vërtet ishte greku Petros Anteos. Ishte një natë tetori me shi. Po hanim darkë në një restorant të Athinës me një dramaturg të njohur grek. Në mbarim të darkës, e pyeta për të. Ai rrudhi ballin, u përpoq të kujtohej, por kurrsesi nuk qe i sigurt. Ah, po, më duket se e kam dëgjuar, thoshte herë pas here, por ashtu si ai stacioni i radios që e humb sinjalin, kujtesa e tij turbullohej prapë. E ngatërronte pseudonimi i tij, kishte dëgjuar për një poet të tillë, por s’qe i sigurt nëse ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik apo jo. Njëherë tha: më duket se ka vdekur.
Isha transit në Athinë dhe nuk pata mundësi të pyesja dikë tjetër. Rasti m’u dha më 1984-n, gjatë një kongresi botëror shkrimtarësh. Në fillim po ajo mjegull, ngatërronin emrin, pseudonimin, dikush tha se s’ishte i sigurt nëse ishte gjallë, një tjetër se po xhironte një film për luftën në Maqedoni.
Vite më pas, kur “Muzgu” u botua ndërkaq në Greqi, prita më kot një sinjal prej tij. Ngaqë u mësova ta mendoj përherë gjysmë të gjallë e gjysmë të vdekur, tani çdo gjendje e tij do të më dukej e natyrshme.
Më 1987-n, në një tjetër kongres në Lisbonë rasti e solli të pyes për armenin Artashes Pogosjan. Ndoshta mund të dukej pak e besueshme që midis gjallërisë së një kongresi të tillë ku merrnin pjesë disa nobelistë, ku pritej të vinte Odisea Elitis, ku në një nga pushimet jugosllavi Danilo Kish, duke më treguar Selman Ruzhdinë, më tha: e di që ky indian që përfaqëson Anglinë, ka marrë gjysmë milion dollarë paradhënie për librin e ardhshëm, (ishte fjala për “Vargje satanike”), oh, merde, merde!, ku me cilësinë e organizatorit, veç miliarderes amerikane An Geti, merrte pjesë një lord anglez, që fyhej egërsisht nga shkrimtarët sa herë që me druajtje përpiqej të ndërhynte në ndonjë debat, (të më falë zoti lord për mosdijeninë e tij të plotë në këtë fushë), dukej, pra, e papritur që midis kësaj zhurme e këtij shkëlqimi të përmendej emri i të humburit Artashes Pogosjan, “masës shumëmilionëshe” siç e kishte cilësuar ai vetveten dikur. Por rasti, megjithatë, e solli, kur në njërën nga pritjet qëllova një çast përbri njërit prej katër delegatëve sovjetikë, që ishte armen. Ngaqë kishte pirë pak, sytë i kishte gjithë lot dhe brengë. Në moshën pesëdhjetëvjeçare udhëtonte për herë të parë jashtë shtetit. Ishte tërë mllef e trishtim për këtë gjë, ashtu si qe për tërmetin, azerbajxhanasit, rusët, turqit, gjithë botën. E dëgjova të shfrynte një copë herë dhe befas, midis saj, e pyeta qetësisht: e njeh Artashes Pogosjanin? Kemi qenë bashkë në institutin “Gorki”. Artashes Pogosjanin? thirri ai dhe si të kishte pirë një qetësues, tërbimi i ra përnjëherësh. Madje një si buzëqeshje ia përshkoi shtrembtazi fytyrën. Si s’e njoh Artashesin? Hm… Artashesi. Eh, Artashesi… Ai bëri një shenjë me dorë dhe qeshi vërtet… Punon aty në Lidhje të Shkrimtarëve… Gjithmonë po ai… s’pëson kurrë asgjë… nga askush. Në institut e thërrisnim “masa shumëmilionëshe”, i thashë, bëji të fala nga unë, e kam përshkruar portretin e tij në një libër. Vërtet? thirri ai, Artashesi në një libër? Po ky është kulmi!
Ndoshta nuk ishte e rastit, që për fatin e letonezit Jeronim Stulpanz, pyeta për herë të parë e të fundit në Stokholm, në dhjetor të vitit 1989.
Ishte ftohtë dhe bukur. Stokholmi, në prag të krishtlindjeve të natës së Shën Luçisë dhe të Nobelfestës, ishte plot rrëzëllim dëbore dhe drita qirinjsh, që suedezët, sipas zakonit i kishin vënë me mijëra nëpër dritare.
Temperatura ulej vazhdimisht. Në pritjet, darkat, kudo nuk flitej veç për të. Në verandën time sot ishte minus 22. Te ne, në rrethinë, arriti minus 24. Ata që arrinin të fundit pritej të sillnin dhe temperaturat më të ulëta. Minus njëzet e nëntë! Të gjithë kthenim kokën, kushedi pse, me njëfarë nderimi, nga bujtësi i porsambërritur prej një qyteze midis Stokholmit dhe Upsalasë.
Biseda për të ftohtin kishte një aftësi afruese midis njerëzve më tepër se gjithçka tjetër. Flisnin dhe ishin në një mendje për të, ata që porsa kishin dalë nga kriza të ndryshme, të cilat suedezëve nuk u mungojnë kurrë. Shkrimtari X. që kishte ende një problem incesti. Y. që porsa kishte kapërcyer kompleksin e urrejtjes ndaj nënës. Indiani Z. i cili ndonëse kishte njëzet vjet që shkruante në suedisht, tani ndodhej në krizën e identitetit etj., etj.
Të mësuara siç duket me të ftohtin të dy kremtimet e tjera, ajo e Nobelit dhe e Shën Luçisë, dëmtoheshin më pak se ç’pritej prej saj. Një pjesë e darkëtarëve, sidomos shkrimtarët, shiheshin prapë me njëri-tjetrin në ceremoninë e Nobelit, ku secili, jo vetëm e mendonte veten në vendin e të kurorëzuarit, gjë që mund të thuhet se ishte e pashmangshme, por duke soditur vezullimin delirant të diamanteve në qafat e grave të familjes mbretërore e, sidomos, duke parë shkrimtarin nobelist të hyjë në sallën e banketit përkrahu me mbretëreshën, s’ishte aspak e papritur që përfytyrimi të shtyhej më larg, (O zot, ç’mund të ndodhë në trurin e shkrimtarit!), pra, përfytyrimi të shtyhej gjer te një flirt i mundshëm me të… Dhe duke menduar pak më pas ikjen e viteve pa e marrë dot çmimin, pjesa më fine e trishtimit të tij do të lidhej, ndoshta, pa e ditur as ai vetë, jo me pleqërinë e tij, por të asaj, mbretëreshës. Ishte, pra, dhjetori i vitit 1989, dhe mbretëresha ishte ende e re dhe e bukur, dhe fill pas Nobelfestës ishte nata e Shën Luçisë, dhe pastaj krishtlindjet, dhe gjithçka ishte plot rrëzëllim kremtor, ndonëse te gjithçka si në shumicën e ceremonive, shfaqej aty-këtu qëndisma e vdekjes. Ishte ndoshta ajo, që më shtyu të pyesja për Jeronim Stulpanzin.
Nga të gjithë personazhet e gjalla të “Muzgut” ishte i vetmi që më kishte shqetësuar më pas, pas botimit të librit, e sidomos, pas përkthimit të tij në disa gjuhë. Trazimin tim e shkaktonte vetëm një gjë: mos isha treguar i padrejtë me të?
Nuk çaja kokën për të tjerët, që i kisha përshkruar pa mëshirë, isha i qetë për Petros Anteosin, sepse e kisha portretizuar me dashuri, kurse për të, më dukej, se ndonëse e kisha dashur, isha treguar dorëcung. S’kisha shkruar asgjë të keqe për të, përkundrazi, megjithatë të mirën ia kisha kursyer.
Veç kësaj, të tjerët, gjeorgjianët, armenët, e sidomos “grupi i Karakumit” siç i quanim shkrimtarët e republikave aziatike, ishin të gjithë në thellësi të Bashkimit Sovjetik, tutje shkretëtirave ose në tundër, kurse Stulpanzi, ishte në anë, mjaftonte të zgjaste kokën te qelqi i dritares për të parë ç’ndodhte në botë. Mendimi se mund të ishte i pari pas Anteosit që mund të lexonte librin tim, më erdhi sidomos kur në republikat baltike filloi lëvizja për shkëputje nga Bashkimi Sovjetik.
Kisha përshtypjen se nuk do t’i pëlqente ajo që kisha shkruar për të. Atij vetë, ose gruas dhe gjithë familjes së tij. Turbull më kujtohej se qysh në atë kohë kishte probleme me të shoqen. Ishte e kuptueshme që episodi ku unë tregoja se si kishim këmbyer vajzat të dy, mund të shkaktonte, qoftë edhe më pas, acarim. Duke përshkruar diçka kur ne ishim të dy të përlyer njëlloj, (madje unë më keq se ai), kujtova se isha treguar me të po aq i drejtë ose i padrejtë sa edhe me veten time. Mirëpo mendje-lehtësisht kisha harruar se ai kishte qenë në atë kohë i martuar e unë jo.
Kur vija te kjo pikë isha i sigurt se Stulpanzi do të tërbohej kundër meje (aq sa mund të ishte e aftë natyra e tij fisnike për këtë), ndonëse një zë i fshehtë më siguronte për të kundërtën.
S’ishte, pra, e rastit që në Suedi, në muajin dhjetor desha të di ku ndodhej Stulpanzi. Isha më afër se kurrë Letonisë dhe veç kësaj temperatura zbriste e zbriste pa pushim, sikur të donte të arrinte kufijtë e vdekjes.
Në Shtëpinë e Shkrimtarëve, në Rrugën e Mbretëreshës dikush më njohu me një poeteshë letoneze, ardhur për vizitë në Stokholm.
E keni njohur Jeronim Stulpanzin? Ka qenë shoku im, miku im, në institutin “Gorki”.
Sytë e saj mbetën të akullt dhe pas fjalës “po”, nuk bëri atë lëvizjen ose nënqeshjen zbutëse në kësi rastesh.
S’ishte e vështirë ta ndieje të keqen përpara se ajo të shpallej. Jeronim Stulpanzi, letonezi biond, miku im që më kishte munduar kaq kohë, kishte vrarë veten.
U ndava pa thënë gjë tjetër me poeteshën letoneze. U qetësove tani? iu hakërrova vetes. S’ka për të lexuar kurrë ç’ke shkruar për të.
Kisha trishtim, brerje ndërgjegjeje, qortim e zemërim kundër gjithçkaje, e në radhë të parë kundër vetes sime. Thua se isha unë që fshehtazi kisha nxitur ikjen e tij nga kjo botë.
(Marrë nga libri i I. Kadaresë “Ftesë në studio”, Onufri)
*Titulli është redaksional
