Hannah Arendt
Fama, kjo hyjneshë aq e lakmuar, ka një larmi fytyrash. Llojet dhe përmasat e saj janë të shumta, – që nga nami jetëshkurtër i ngjarjes së ditës, deri te shkëlqimi i një emri të përjetshëm. Fama pas vdekjes është një produkt më i rrallë dhe më pak i dëshiruar, ndonëse më i garantuar dhe zakonisht më i vlefshëm sesa llojet e tjera, sepse vetëm rrallëherë sigurohet si mall i thjeshtë. Ai që qëndronte më afër fitimit ka vdekur, si përfundim ajo nuk është në shitje. Një famë të tillë pas vdekjes, të pakëmbyeshme dhe të paleverdishme, ka fituar tani në Gjermani emri dhe vepra e Walter Benjaminit, një shkrimtar gjerman me origjinë hebreje, i cili u njoh si bashkëpunëtor i revistave dhe faqeve letrare të gazetave gjatë më pak se një dekade para ardhjes në fuqi të Hitlerit dhe emigrimit të tij, por nuk u bë i famshëm. Ishin ende të paktë ata që e njihnin emrin e tij kur ai i dha fund jetës në ato ditë të hershme të tatëpjetës së 1940-ës, që për shumicën e hebrenjve dhe brezit të tij, ishin momenti më i errët i luftës, -rënia e Francës, rreziku që i kanosej Anglisë dhe pakti ende i paprekur Hitler-Stalin, pasoja më e frikshme e të cilit në atë kohë ishte bashkëpunimi i ngushtë mes dy policive më të fuqishme të Evropës. Pesëmbëdhjetë vjet më vonë në Gjermani u botua një përmbledhje dyvëllimëshe e shkrimeve të tij, që i solli pothuajse menjëherë një “succes d’estime” dhe ia zgjeroi ndjeshëm rrethin e kufizuar të njohjes për së gjalli. Dhe duke qenë se vetëm emri, sado i lartësuar nga gjykimi i më të mirëve, nuk mjafton asnjëherë që shkrimtarët dhe artistët të bëjnë një jetë, të cilën vetëm fama mund ta sigurojë, dëshmia e një mase të madhe njerëzish, që nuk ka pse të jetë astronomike, ne mund të themi me plot gojën (si Ciceroni), Si vivi vicissent qui morte vicerunt – sa ndryshe do të kishte qenë gjithçka “sikur ata që fituan pas vdekjes të ishin që në gjallje fitimtarë”.
Fama pas vdekjes është një gjë aq shumë e çuditshme sa nuk mund të bësh me faj as qeniet njerëzore për verbërinë e tyre, as botën letrare për korrupsionin e saj. Dhe nuk mund ta quash as shpërblim të hidhur për ata që u vunë në ballë të kohës së tyre, – a thua se historia është një pistë vrapim, ku disa pjesëmarrës vrapojnë aq shpejt sa thjesht i zhduken nga sytë spektatorit. Përkundrazi, fama pas vdekjes zakonisht paraprihet nga vlerësimi më i lartë në rrethin e të barabartëve. Kur vdiq Kafka, më 1924, kopjet e shitura të atyre pak librave që ai kishte botuar nuk i kalonin të dyqind copët, por miqtë e tij të letrave dhe ata pak lexues që ishin ndeshur pothuaj rastësisht me tregimet e tij (asnjë nga romanet nuk ishte botuar gjer atëherë), e njihnin atë pa dyshim si një nga mjeshtërit e prozës moderne. Walter Benjamin’i e kishte fituar qysh herët këtë njohje dhe jo vetëm tek ata që ishin ende të panjohur për kohën, si Gerhard Scholem’i, miku i tij i rinisë dhe Theodor Wiesengrund Adorno, i pari dhe i vetmi dishepull i tij, që së bashku mbajnë autorësinë e botimit pas vdekjes të veprave dhe letrave të tij. Ai pati një vlerësim të menjëhershëm, instinktiv, do ta quanim ne, nga Hugo von Hofmannsthal’i, i cili botoi më 1924 esenë e Benjamin’it mbi Afinitetet e vullnetshme të Goethe’s si dhe nga Bertolt Breht’i, që thuhet se me të marrë vesh lajmin e vdekjes së Benjamin’it e quajti atë si humbjen e parë reale që i shkaktoi Hitleri letërsisë gjermane. Ne nuk kemi si ta dimë nëse ekziston diçka e tillë si gjeniu krejt i panjohur apo nëse kjo është ëndrra me sy hapur e atyre që nuk janë gjeni, por ne mund të jemi deri diku të sigurt se fama pas vdekjes nuk do të jetë fati i tyre.
Fama është një dukuri shoqërore; adgloriam non est satis unius opinio (sikurse ka vërejtur me mençuri dhe prerazi Seneka), “për famën nuk mjafton një opinion” ndonëse për miqësinë dhe dashurinë ai është i mjaftueshëm. Dhe pa klasifikim, pa një renditje të sendeve dhe njerëzve në klasa dhe tipa të caktuar, asnjë shoqëri nuk mund të funksionojë si duhet. Ky klasifikim i nevojshëm është themeli i gjithë diferencimit shoqëror. Ndërkaq, diferencimi në botën shoqërore, me gjithë opinionin e kundërt që ekziston, është një element po aq themelor sa dhe barazia në botën politike. Çështja është që çdo njeri në shoqëri duhet t’i përgjigjet pyetjes se çfarë është – ndryshe nga pyetja se kush është – çfarë roli dhe funksioni ka. Dhe përgjigja, natyrisht, nuk mund të jetë kurrë : unë jam i pashembullt, jo për mendjemadhësinë që përmban ajo në vetvete, por sepse nuk do të kishte kuptim. Në rastin e Benjamin’it, problemi (nëse do ta quanim kështu) mund të përcaktohet me saktësi në retrospektivë; kur Hofmannsthal’i mbaroi së lexuari esenë e gjatë mbi Goethe’n nga një autor krejt i panjohur, ai e quajti atë “sch/ech/hin unvergleichlich” (“absolutisht të pakrahasueshme”), dhe problemi qëndronte në faktin se ai kishte absolutisht të drejtë, ajo nuk mund të krahasohej me asgjë tjetër në letërsinë ekzistuese. Problemi në tërë veprën e Benjamin’it ishte se ajo gjithnjë rezultonte sui generis.
Pra, fama pas vdekjes është, me sa duket, fati i atyre që nuk mund të klasifikohen, d.m.th., i atyre vepra e të cilëve as nuk përputhet me rendin ekzistues, as nuk paraqet një zhanër të ri që ndihmon në klasifikimin e ardhshëm. Orvatjet e panumërta për të shkruar a la Kafka, të gjitha dështime të mjerueshme, kanë shërbyer vetëm për të theksuar pashembulltinë e Kafkës, atë origjinalitet absolut që nuk të çon në asnjë paraardhës dhe nuk duron pasues. Kjo është gjëja e fundit me të cilën mund të pajtohet shoqëria dhe për të cilën ajo do të ngurrojë gjithnjë të japë miratimin e vet. E thënë troç, sot do të ishte po aq e gabuar ta paraqisje Ëalter Benjamin’in si kritik letrar dhe eseist sa do të kishte qenë e gabuar më 1924 ta paraqisje Kafkën si autor tregimesh të shkurtra dhe romancier.
(Fragment nga “Gungaçi”, te “Walter Benjamin” (1892-1940) Përktheu nga origjinali anglisht: Gjergj Peçi)
