Milazim KRASNIQI
Dita Ndërkombëtare e Lirisë së Shtypit
Gjashtëmbëdhjetë vjet pas instalimit të prezencës ndërkombëtare në Kosovë (qershor 1999) është krejt e lehtë të konstatohet se medieve dhe gazetarisë shqipe që nga fillimi i instalimit të saj e deri sot u është imponuar një kombinim i çoroditur i neokolonializmit me neoliberalizmin, që bashkërisht kanë prodhuar medie e gazetari klienteliste, herë-herë edhe me prirje të hetueshme antishtet. Prirjen antishtet e kanë trashëguar nga neokolonializmi, ndërsa tash e faturojnë si vlerë të neoliberalizmit, duke u fshehur gjoja pas komercializmit dhe lirisë së pakushtëzuar. Natyrisht alibia e rreme mund të bëhet para atyre që nuk e kuptojnë këtë skemë, por jo edhe para publikut e qytetarëve të mirinformuar lidhur me natyrën e neokolonializmit, të neoliberalizmit dhe të surrogateve që prodhohen prej tyre si produkte mediale. Çka është neokolonializmi në rastin e Kosovës dhe si u përthye në medie dhe në gazetari?
Rrënjët e taktikave neokoloniale mbi mediet shqipe në Kosovë
Karakteristika e neokolonializmit në planin medial, fillimisht u manifestua me sulmin brutal ndaj medieve të mëhershme shqipe, gazetës “Rilindja” dhe Radiotelevizionit të Prishtinës. Mbyllja e gazetës “Rilindja” duke e dëbuar edhe nga objektet e veta dhe shkatërrimi i dokumentacionit të saj nga OSBE-ja ka pasur brenda vetes elemente kulturocidi. Ndërsa, zëvendësimi i Radiotelevizionit të Prishtinës me një transmetues emergjent për nevojat e UNMIK-ut ka qenë në funksion të krijimit të një spektri të ri medial, i cili do të ngrihej mbi një amnezion për të kaluarën dhe në shërbim të verbër për prezencën ndërkombëtare në Kosovë. Ndalimi i gazetës “Dita” më 2 qershor 2000, me urdhrin e Përfaqësuesit Special, Bernard Kushnerit, për raportimin e saj një paramilitar të maskuar si personel i UNMIK-ut, e legalizoi represionin neokolonialist të UNMIK-ut edhe mbi mediet e reja shqipe. Këto praktika neokoloniale u mbuluan “ligjërisht” si me një gjethe fiku me rregulloret tipike neokoloniale, 2000/4 dhe 2000/36 e 2000/37, që gjoja synonin pengimin e intolerancës etnike, racore e fetare, por që në fakt e formuan shtratin e Prokrustit për gjithë medien shqipe në Kosovë. Nga aspekti i interesit shtetëror e nacional të trupëzuar në medie, ky dëm i shkaktuar nga mbyllja e medieve me traditë shqiptare dhe me aplikimin e rregulloreve diskriminuese, nuk është kompensuar asnjëherë deri sot. Në fakt, prezenca ndërkombëtare, me OSBE-në në rolin kryesor, (ishte përgjegjëse për “formimin e institucioneve”) u ka imponuar medieve shqipe të Kosovës një regjim të ashpër të injorimit të vlerave kulturore e nacionale dhe të trashëgimisë shqiptare në përgjithësi. Me vite të tëra “ekspertët” e OSBE-së kanë mbajtur nën kontroll e presion pronarët dhe redaktorët e medieve, duke u dhënë herë këshilla e herë urdhra se si të hartojnë politikat editoriale dhe si të ndërtojnë agjendat e raportimit në pajtim me frymën e politikave të prezencës ndërkombëtare në Kosovë. Presioni disavjeçar, i shoqëruar edhe me favore e donacione për të dëgjueshmit, ka prodhuar një shkallë të lartë varësie e dëgjueshmërie te shumë prej tyre. Ky trend është bërë edhe më i ashpër në prag të pavarësimit të Kosovës dhe ka vazhduar edhe pas pavarësimit të saj në vitin 2008, me synimin e fortë që të eliminohet çfarëdo mundësie që Kosova e pavarur të ketë ndonjë parashenjë të shtetit nacional të shqiptarëve. Vetë Plani Gjithëpërfshirës i Marti Ahtisarit, i cili shërbeu si themel për pranimin e shtetit të pavarur të Kosovës, eliminoi çdo element të shtetit nacional. Kosovën e propozoi si shtet shumetnik, me një status skajshmërisht të favorizuar të bashkësisë serbe dhe me një status të “shtetit në shtet” për Kishën Ortodokse Serbe. Propozimet e planit të Ahtisarit u inkorporuan në Kushtetutën e Kosovës, e cila është në fuqi edhe sot. Për shkak të eliminimit të institucioneve kryesore mediale, injorimit të traditave dhe vlerave nacionale shqiptare dhe për shkak të imponimit të një izolimi në formë karantine për Kosovën, shteti i pavarur i Kosovës nuk po arrin ta marrë veten. Presioni i tashëm neokolonial i Brukselit, si në planin ekonomik ashtu edhe në atë politik dhe mbajtja nën presion me raportet e shpifura tremujore të sekretarit të OKB-së në Këshillin e Sigurimit, kanë prodhuar apati e paralizë në shoqërinë e Kosovës. Ky realitet bllokues ka sjellë si pasojë adoptimin ose edhe nënshtrimin e elitave dhe të institucioneve, duke përfshirë edhe mediet. Mediet mejnstrim që si të tilla operojnë aktualisht në Kosovë, më shumë e kanë preokupim t’u bëjnë qejfin institucioneve ndërkombëtare, se sa të informojnë në mënyrë korrekte dhe të afirmojnë vlerat dhe interesat nacionale të shqiptarëve. Pra, kjo pozitë neokoloniale e medieve shqipe në Kosovë është dominante edhe sot në ditën ndërkombëtare të lirisë së shtypit.
Shija e hidhur e një përvoje personale
Prirja për ta arritur në këtë stad nënshtrimi të elitave dhe medieve është vërejtur që në ditët e para të çlirimit të Kosovës. Ky kujtim imi për fillimet e kësaj taktike neokoloniale mbi mediet e gazetarinë mund të jetë domethënës. Ishte mesi i korrikut 1999, kur shkova të merrja librezën e gazetarit në një hapësirë në Pallatin e Rinisë në Prishtinë dhe aty pata përvojën e parë me rendin e ri neokolonial, që po vendosej edhe për mediet nga UNMIK-u dhe KFOR-i në Kosovë. Edhe pse isha pjesë e gëzimit të përgjithshëm që ishim kthyer në vendin tonë, nga ku ishin larguar forcat policore e ushtarake serbe (administrata serbe ende punonte e patrazuar në objektin e qeverisë së Kosovës!) nuk ishte e mundshme të mos e vëreja ngjizjen e atij rendi të ri neokolonial. Fillimisht nuk kisha si të mos çuditesha që shërbimin e dhënies së librezave të gazetarëve po e ofronin ushtarët e KFOR-it! Pra, për një shërbim krejtësisht profesional dhe krejtësisht civil, duhej të prisja në radhë para një toge ushtarësh të KFOR-it, që ishin të armatosur deri në dhëmbë. Ata ishin seriozë në mënyrën se si po përpiqeshin ta mësonin një punë që ishte e civilëve, ishin mospërfillës ndaj gazetarëve që po prisnin para tyre për këtë shërbim dhe ishin shumë dyshues e pothuajse armiqësor. Ata po bënin një punë teknike, që u ishte ngarkuar jashtë natyrës së punës së tyre themelore. Sipas tyre, edhe gazetaria, si edhe vetë Kosova, po e fillonte jetën nga zeroja. Nga një “zero e madhe”, siç do të mund të thoshte edhe për këtë rast Edgar Moreni. Pra, as gazetaria nuk kishte si të bënte përjashtim nga ky përfytyrim ideologjik i tyre për një tokë të shkatërruar, për një shoqëri të shpërbërë, për një popull që po rikthehej në jetë vetëm falë intervenimit të ushtarëve të NATO-s. Ata ishin brenda logjikës së realitetit të fakteve me veprimet dhe me sjelljet e tyre, sepse pjesa tjetër e fakteve dhe e historisë ishte ende e plandosur përtokë. Vërtet, efikasiteti tipik ushtarak me të cilin e kryenin këtë shërbim të përgatitjes së librezave të gazetarëve, shpejt më bindi se po jetonim në një kohë tjetër, duke e lënë prapa krahëve tanë dembelinë e administratës së dikurshme jugosllave, e cila të plaste deri sa të jepte një vërtetim apo një librezë. Por, bashkë me të, kishim lënë prapa edhe një histori të tërë të medieve në gjuhën shqipe, të cilat në periudhën e fundit të sundimit gjakatar të Millosheviçit mbi Kosovën, ishin dhunuar brutalisht, ishin dëbuar edhe nga objektet e veta, u ishte plaçkitur tërë pasuria dhe ishin shpallur armiqësore ndaj shtetit, por kishin rezistuar fuqishëm, duke u shndërruar në diga të shqiptarizmit. Tash e tutje mediet shqipe nuk do të ishin nën terrorin sistematik shtetëror të Serbisë, por do të ishin në përqafimin e ftohtë e të hekurt të administratës ushtarake dhe civile ndërkombëtare. që po instalohej në vendin e shkatërruar nga gjenocidi serb. Ne po e përjetonin si forcë çlirimtare këtë prezencë, edhe pse kishim filluar të habitemi ngapak me injorimin që po i bëhej faktorit politik e edhe atij medial vendas. Aty e ndjeva për herë të parë se administrata ushtarake e KFOR-it nuk po na bënin hesap për njerëz. Por, konflikti do të shpërthente vetëm pesë vjet më vonë, në trazirat e marsit 2004, të cilat ishin të drejtuara kundër arrogancës së prezencës ndërkombëtare në vend, duke përfshirë këtu edhe KFOR-in. Në ato ngjarje që u shndërruan në një përpjekje kaotike e të pasuksesshme për të dalë nga darët e kontrollit neokolonial, më ishte rezervuar edhe mua një rol për ta luajtur.
Mburrja mazokiste
Trazirat e marsit 2004, ende pa u varrosur civilët shqiptarë të ekzekutuar nga KFOR-i dhe nga policia e UNMIK-ut, do të barteshin në një betejë lidhur me mediet përkatësisht mbi rolin e tyre në nxitjen e trazirave të dhunshme. Beteja do të ishte shumë e ashpër, e mundimshme dhe e pabarabartë, por për herë të parë do të kuptohej qartë nga shumë njerëz fakti që prezenca ushtarake dhe civile ndërkombëtare në Kosovë po sillej e po vepronte me receta neokoloniale. Por, pasojat e atij sundimi neokolonial të UNMIK-ut (të OSBE-së, të KPM-së, të Shtyllës së Katërt) me rregullore e me diktate tiranike, do të mbeten deri në ditët tona. Mediet dhe gazetarët shqiptarë ende vuajnë nga kompleksi i inferioritetit në raport me prezencën ndërkombëtare dhe ende janë të motivuara në mënyrë të shfrenuar kundër institucioneve shtetërore dhe vlerave kulturore, fetare e nacionale shqiptare. Meqë janë formuar dhe janë konsoliduar në një ambient ku favorizimi i konceptit klientelist të shoqërisë pseudocivile, të komuniteteve pakicë dhe të prezencës ndërkombëtare është afirmuar si vlerë supreme, shumë nga këto medie janë vërsulur ndaj vlerave kulturore, fetare e kombëtare dhe ndaj institucioneve të vendit me egërsi tipike neokoloniale. Në këtë pikë jemi edhe sot. Disa medie që mund të kualifikohen si medie mejnstrim në realitetin medial të Kosovës, sikundër janë gazetat “Koha ditore”, “Bota sot” dhe “Zëri”, televizioni “KTV”, portalet “Express” e “Telegrafi”, po edhe Radiotelevizioni Publik, artikulojnë me shumicë përmbajtje mediale që përafrohen me konceptin neokolonial, më shumë se sa me interesin publik e nacional. Fjala vjen, mburrja e drejtuesve të transmetuesit publik (RTK) me faktin që kanë një kanal të fuqishëm në gjuhën serbe, po edhe programe ditore informative në gjuhët e minorioteteve rome, turke e boshnjake, është stereotip tipik i politikave neokoloniale të injektuara nga UNMIK-u dhe agjentët e tjerë të huaj që kanë vepruar në Kosovë nga viti 1999. Në një realitet normal medial, rendi do ta donte të afirmohej politika editoriale që kënaqë shijet dhe nevojat e shumicës së audiencës, në këtë rast të shqiptarëve e vetëm pas kësaj edhe të pakicave. Por, kjo përmbysje e rendit normal të gjërave është pasojë e mënyrës së ndërtimit të RTK-së, si medie emergjente e UNMIK-ut dhe e shtetit të Kosovës si shtet i ngritur mbi multietnicitetin, me favorizim të skajshëm të komuniteteve pakicë. veçmas të serbëve. Fillimisht shpresa e arkitektëve të këtij modeli të ndërtimit të shtetit të Kosovës ka qenë që Serbia do ta pranonte këtë model që i favorizonte në mënyrë enorme serbët. Por, serbët morën favoret e këtij modeli të ndërtimit të shtetit, ndërsa e refuzuan njohjen e tij. Natyrisht, e tëra u reflektua e reflektohet edhe në strukturimin medial dhe në politikën editoriale të medieve në gjuhën shqipe në Kosovë. Edhe kanali 2 i Radiotelevizionit të Kosovës është produkt i Planit të Ahtisarit. Edhe ky evokim i mënyrës së themelimit dhe funksionimit të këtyre medieve, me deformimet që janë shfaqur në formën e klientelizmit dhe mercenarizmit është e domosdoshme, që të fillojë vetëdijesimi i aktorëve dhe i publikut për një reformë tërësore të rregullativës së lirisë së shprehjes dhe të medies në vendin tone e të hiqet dorë nga konceptet dhe praktikat neokoloniale në rregullimin ligjor të tregut medial dhe funksionimin e medies.
Çfarë reforme mediale na duhet
Reforma duhet të fillojë nga ndryshimi i Kushtetutës së vendit, ku duhet të eliminohen premisat neokoloniale të Planit Gjithëpërfshirës të Ahtisarit, pra si një proces dekolonizimi edhe të fushës së lirisë së shprehjes e të lirisë së medies shqipe në Kosovë. Paralelisht me këtë proces dekolonozimi, duhet të zhvillohet edhe procesi i vënies së disa rregullave elementare ligjore për neoliberalizmin e shpifur dhe të shfrenuar në realitetin e sotëm medial. Krahas dekolonizimit të termave të Kushtetutës, duhet të ecën edhe standardi i derregullimit të medieve të shkruara dhe të rregullimit ligjor të medieve elektronike në kuadër të një shteti mirëfilli ligjor, sepse derregullimi i medieve të shkruara, rregullimi i medieve elektronike dhe vetërregullimi i profesionit të gazetarisë, nuk mund të mbeten kategori jashtëligjore. As mediet e as gazetarët nuk mund të mbajnë për vete statusin e subjekteve që nuk kanë përgjegjësi ligjore për veprimtarinë e vet. Sigurisht që duhet të merren praktikat më të mira të shteteve demokratike evropiane, që e rregullojnë këtë fushë (në gjithë Bashkimin Evropian ka ankesa për dështimin e vetërregullimit), por nuk mund të mbetet pa një përgjigje adekuate ligjore kjo fushë me kaq ndikim në shoqëri. E drejta, në rastin e miratimit të ligjeve të reja që rregullojnë funksionimin e medies, fjala vjen ligji për KPM dhe ligji për RTK, do të ketë një problem të madh: pamundësia faktike e ligjvënësve për të kapur ritmin e ndryshimeve që po ndodhin në botën e medies e të gazetarisë. Milton Fridmani, duke komentuar mbi gjetjen e A. Dicey në librin “Ligji dhe opinioni publik” mbi dallimin ndërmjet ligjit e opinionit publik, pohon se “njerëzit bëjnë ligje në bazë të filozofive që ata asimilojnë në moshat e rinisë. Kështu që brenda një periudhe njëzetvjeçare këto filozofi edhe mund të ndryshojnë apo fashiten në periudha të ndryshimit, nën efektin e korenteve të opinioneve si dhe të alternimit të rezultanteve në politikat publike.” Prandaj, ligjet zakonisht janë prapa realitetit, konstaton Fridmani. Kjo vlen veçmas për fushën e medieve dhe gazetarisë në kohën tonë, kur ndryshimet janë marramendëse, aq sa pa u tharë mirë boja në një ligj, mund të dalin probleme të reja, për të cilat ligji nuk ka parashikuar zgjidhje. Në rastin e Kosovës kjo paraqet vështirësi shtesë, pasi që Kushtetuta dhe ligjet duhet të rishikohen nga themeli, për t’ua hequr gjembin e neokolonializmit që e kanë brenda vetes. Dhe paralelisht me këtë proces, duhet edhe të vihet nën fre edhe neolioberalizmi I shpifur, që në shumë raste është imponuar më shumë nga arroganca e grupeve të interesit ( fjala vjen nga pronarët e medieve) se sa nga zgjidhjet ligjore. Këtë proces paralel mund ta ndihmojë digjitalizimi. liberalizimi i tregut të medies elektronike, integrimi i tregut medial të Shqipërisë e të Kosovës dhe fillimi i aplikimit të rregullativave të Bashkimit Evropian. Por, paraprakisht duhet që mentaliteti, rregulativat dhe praktikat e injektuara nga UNMIK-u dhe OSBE-ja të shpallen të vdekura. Sidoqoftë, rirregullimi kushtetues dhe ligjor është i domosdoshëm. Por, për shkak të prejardhjes profesionale të deputetëve, ku në masë të madhe lulëzon jokompetenca, për shkak se elitat politike janë të identifikuar tashmë me praktikat neokoloniale dhe i kanë adoptuar për interesat e veta, duke i mbajtur edhe mediet nën tutelë, mënyra më e mirë e ndryshimeve kushtetuese e ligjore është me anën e demokracisë direkte, pra me anën e referendumeve. Referendumet e evitojnë paditurinë e ligjvënësve dhe u japin përparësi komenteve e analizave të ekspertëve. Në anën tjetër, referendumet mund të organizohen më shpejt, se sa debatet e komplikuara nëpër komisione parlamentare, me grupet hileqare të interesit dhe me seanca konfliktuoze parlamentare. Bile edhe rregullimi eventual i mënyrës së funksionimit të medieve të reja, do të mund të bëhej me anën e një referendum, i cili në fazën e përgatitjes do të mund të ishte me rol informues dhe emancipues për publikun e gjerë.
Por, cili është roli i vetë medieve dhe i grupeve të interesit në ndryshimet ligjore të kësaj natyre? Me aq sa shihet, ato më shumicë janë kundër rirregullimeve që do të adresonin përgjegjësinë etike, profesionale dhe ligjore të pronarëve të medieve dhe të gazetarëve. Me frymën e tyre neokoloniale po e kënaqin faktorin e huaj dhe elitat politike, ndërsa me neoliberalizmin e shpifur po e manipulojnë qytetarin e frustruar shqiptar. Nuk po u bëhet vonë pse po prodhojnë qëllimisht gazetari të keqe, me anën e klientelizmit të shfrenuar, sipas të cilit kush paguan më shumë, ka rrëfim më të mirë në medie. Po ashtu nuk po u bëhet vonë që po kontribuojnë në zhgënjimin e qytetarëve, duke ua fyer vlerat kulturore, fetare e nacionale me të cilat ata identifikohen. Dhe nuk po u bëhet fare vonë, që duke zbatuar agjenda të prodhimit të konflikteve, po kontribuojnë në minimin e qëndrueshmërisë së shtetit. Formula neoliberale “laisseze faire” (bëj çka të të teket) është shndërruar në mekanizëm të stimulimit të konflikteve në një shoqëri që para pesëmbëdhjetë vjetësh mezi ka dalë gjallë nga konflikti dhe ka nevojë si për oksigjen për paqe e harmoni sociale. Dhe për medie që informojnë, arsimojnë, edukojnë, afirmojnë kohezionin social dhe vlerat themelore të shtetit e të kombit shqiptar. Dita Ndërkombëtare e Lirisë së Shtypit është një rast për ta shikuar në mënyrë kritike praktikën e deritashme dhe për ta ravijëzuar në mënyrë pragmatike të ardhmen e medies të lirisë dhe të përgjegjësisë së saj.
