“Sot jam i veshur me rroba, por ne nuk lindim priftërinj, siç mund të kujtojnë shumë njerëz”, – thotë duke qeshur, teksa përgatitemi të fillojmë intervistën, Arqipeshkvi Metropolit i Tiranës dhe Durrësit, Imzot Rrok Mirdita.
E me të vërtetë, qëllimi ynë, veç të tjerash, ka qenë të zbulojmë se cila është rruga e ndjekur prej shkëlqesisë së tij, që nga fëmijëria e hershme, e deri sot, për t’u bërë figura më me influencë në hierarkinë e Kishës Katolike Shqiptare. Për herë të parë, Imzot Mirdita rrëfehet ekskluzivisht për gazetën “Albania” mbi jetën e tij jashtë petkut kishtar, peripecitë e ndryshme, karrierën, takimet me figura si Nënë Tereza dhe Papa Gjon Pali II etj. Biseda jonë vijon të trajtojë tematika të prekshme që kthehen shpesh në debate globale, siç janë ligji mbi abortin, barazia gjinore, martesa, bashkëjetesa etj. Për të gjitha këto, Imzot Rrok Mirdita flet në intervistën e mëposhtme.
Le ta fillojmë këtë bisedë që nga fëmijëria juaj. Çfarë kujton nga ajo periudhë?
Kujtimet e mia më të hershme janë jo fort të shkëlqyera. Në vitin 1946, fill pas Luftës II Botërore, nisa shkollën e parë në një barakë të improvizuar në Këllezën të Ulqinit. Kishim një mësues që ishte në gjendje sa për të na mësuar të shkruanim e të lexonim. Janë momente që i mbaj mend mirë. Kushtet ishin jashtëzakonisht të vështira, por dëshira ime për të ndjekur shkollën qe e madhe. Më pas erdhi frekuentimi i shkollës 8-vjeçare në Vladimir, jo larg kufirit me Velipojën. Ishim një grup nxënësish të 3-4 gjeneratave që mësonim së bashku. Nuk i harroj ato momente të “trushpëlarjes”. Komunizmi sapo kish nisur të konsolidohej dhe marrëdhëniet e Jugosllavisë me Shqipërinë dhe Bashkimin Sovjetik qenë të mira. Mbaj mend se në shkollë brohorisnim tre emrat e diktatorëve përkatës. Unë dhe kolegët e mi, që arritëm të përfundonim 8-vjeçaren (semimaturën) në kushtet e vështira të asaj kohe ishim një numër shumë i vogël. Në vitin ’48 ndodhën tensionet mes shtetit shqiptar dhe atij jugosllav. Gjendja u përkeqësua më shumë për ne. Sot kur reflektoj mbi të kaluarën, krijoj një respekt për veten. Kjo në kuptimin e vullnetit që kam treguar duke insistuar pavarësisht vështirësive, në ndjekjen dhe përfundimin e shkollës.
Cilat kanë qenë këto vështirësitë, me të cilat jeni përballur qysh në fëmijëri?
Vetëm që të shkonim në shkollë duhej të ecnim rreth një orë e gjysmë më këmbë. Kalonim një mal për të arritur te shkolla dhe kjo gjë duhej bërë përditë. Në kohën e dimrit, kur shkurtohej dita, shpesh ktheheshim në shtëpi në mbrëmje. Natën kalonim përrenjtë, rrugët e këqija këmbësore, malin… Në kohë me diell apo me shi, rruga jonë ishte e njëjtë. Në atë kohë nuk kishte as drita. Mbanim ndonjë llambë ose mjete të tjera primitive për të ndriçuar. Por shpesh na mungonte nafta ose vajguri. Vetëm gjatë natës ne mund të përgatiteshim për të nesërmen për në shkollë.
Po marrëdhënia juaj me prindërit, si e pritën ata faktin që ju po vazhdonit shkollën në atë kohë paslufte, pasigurie dhe mjerimi?
Gjithmonë i kujtoj me mirënjohje të thellë. Përballë atij realiteti të vështirë, prindërit patën vullnetin që ne të shkolloheshim dhe brenda mundësive, ata na siguronin kushtet minimale të jetesës si veshmbathjet, ushqimet etj. Ishim vetëm tre djem nga Këlleza që frekuentonim shkollën. Ishte një vend shumë i vogël, i kufizuar nga largësia dhe kushtet e vështira. Presioni dhe propaganda e fuqishme në anën tjetër nuk qenë aspak të lehta për tu përballur. Një drejtor shkolle në atë kohë nuk ishte thjesht personi që kujdesej për mbarëvajtjen e shkollës, programit mësimor dhe nxënësve, por edhe një njeri i shtetit, madje jo vetëm kaq, por ishte edhe agjent i UDB-së. Krejt lirisht, nëpërmjet manipulimeve të ndryshme këta agjentë mund të të rekrutonin, sidomos prindërit.
Cila ishte rruga që ndoqët më tej?
Pasi mbarova gjysmëmaturën, pikërisht ai drejtori që ju thashë se ishte njeri i Sigurimit të Shtetit (UDB-së), nuk ma jepte diplomën e shkollës. Vëllai i madh nisi të dyshonte mos kisha mashtruar familjen dhe nuk kisha kryer shkollën. Më tej u regjistrova në gjimnazin klasik të Zadërit pa diplomë, me kusht, që diplomën ta çoja më vonë, përndryshe regjistrimi nuk vlente. Vëllai, me atë karakterin e vet të egër të malësorit, shkoi dhe i bëri presion drejtorit të shkollës, derisa ai ia dha diplomën time.
Pse nuk jua jepte diplomën drejtori-agjent i UDB-së?
Ai e kishte marrë vesh se do të shkoja të vazhdoja shkollën për priftëri. Në vitin ’54 kishte mangësi të mëdha në kuadrin arsimor. Mësuesit tanë shkonin dhe bënin kurse gjatë verës në qytete të ndryshme dhe pastaj vinin e na mësonin ne. Shpesh ata ishin vetëm me shkollën fillore dhe na shtynin që të ndiqnim ndonjë normale.
Si ndodhi që vendosët të ndiqnit rrugën e priftërisë dhe a patët vështirësi të tjera?
Është një fakt interesant. Deri në atë moshë unë kam qenë si çdo fëmijë tjetër, madje edhe pak çapkën. Zakonisht të gjithë ne, në fillim të jetës sonë, kemi nga një model që na nxit në njëfarë mënyre. Unë kam pasur fatin të njoh Dom Simon Filipaj, i cili është përkthyesi i parë i Biblës të plotë në gjuhën shqipe. Ai ishte fqinj me ne në fshat. Ai kishte përfunduar seminarin 8-vjeçar në Shkodër dhe në ’46-n u kthye në vendlindje pasi mbante nënshtetësi jugosllave. Ishte një njeri shumë inteligjent dhe aq i dashuruar me Shkodrën dhe Shqipërinë, sa në çdo fjalë i dilte një përshkrim, një veçanti, diçka nga vendi amë. Ishin tre veta që u detyruan të ktheheshin nga Shkodra dhe pastaj Ipeshkvi i Tivarit, i dërgoi në Zagreb për të kryer Fakultetin Filozofik-Teologjik. Më kujtohen ato net të gjatë të dimrit, kur të gjithë mblidheshim dhe dëgjonim atë të na recitonte, tregonte ndodhi e histori të ndryshme. Interesant ishte fakti se pothuajse gjysmën e Lahutës të Malësisë ai e dinte përmendësh. Në atë kohë nuk kishim as televizorë, as radio. Të gjithë e dëgjonim Dom Filipajn me atë oratorinë dhe diksionin e tij të mrekullueshëm. Në ’50-n ai u shugurua për meshtar në Zagreb. Në sytë e mi ky njeri u bë model për t’u ndjekur në jetë. Doja së paku të arrija diçka nga kjo figurë. Me kalimin e viteve nisa të hyja në studime dhe thirrja, që në fillim ishte në përmasat e embrionit, dalëngadalë erdhi të zhvillohej. Ndoqa modelin jo vetëm të një intelektuali, por edhe të një shqiptari të plotësuar. Ne aty kemi qenë jo vetëm të veçuar, por edhe të diskriminuar si shqiptarë. Gjithmonë njerëzit mundoheshin të na trajtonin si një klasë inferiore, ndonëse në publik thuhej se i gëzonim të gjitha të drejtat, njësoj si të tjerët.
Siç pamë nga fotografitë tuaja, keni kryer edhe shërbimin ushtarak.
E kam bërë ushtrinë në Resen, një vend midis Bitolës dhe Ohrit, jo larg Liqenit të Prespës. Aty ishte një fenomen interesant, rreth 30 ushtarë qenë nxënës të kategorive të ndryshme, të cilët ndiqnim rrugën për t’u bërë priftërinj. Kjo nuk ishte e rastit. Rruga jonë ishte e vetmja mënyrë që të mund të arsimoheshim dhe të mos mbeteshim të izoluar. Edhe në këtë moment kishte një presion të ideuar me qëllime të mbrapshta. Atëherë sapo do të nisja semestrin e nëntë të shkollimit, kur nga Zagrebi më vjen thirrja për të bërë shërbimin e detyruar ushtarak. E njëjta gjë ndodhte me të gjithë ne. Kjo bëhej jo pa qëllim. Pasi na çonin në ushtri, niste shpëlarja e trurit dhe presioni mbi ne. Mundoheshin të na bindnin me presion jo fizik, por psikologjik (nganjëherë kishin dhe sukses) që ta linim rrugën e priftërisë. Për ne flitej me tallje, sarkazëm e ironi të ndryshme, duke paraqitur gjërat më negative. Nuk qe e lehtë të rezistoje për dy vite me radhë. Secili prej nesh, ndonëse kishim një bagazh të gjerë nga Fakulteti Filozofik-Teologjik i Zagrebit, trajtohej sikur të qe me shkollë të mesme. Pas ushtrisë vazhdova studimet dhe dy vite të tjera dhe në vitin 1965 Arqipeshkvi i Tivarit, Aleksandër Tokiç, më shuguroi si meshtar.
Si ndodhi largimi juaj në Nju Jork?
Në vitet ’70, një fluks i madh i shqiptarëve, duke nisur nga bregu i detit deri në Plavë e Guci, u shpërngul në emigracion për një jetesë më të mirë. Nën pretekstin se gjoja ishin shqiptarë të Shqipërisë (pasi ndryshe nuk u jepej e drejta për të shkuar në Amerikë), ata shkonin në Itali dhe aty bënin dokumentet që të niseshin mandej në Nju Jork ose Detroit të SHBA-ve. Në një kohë mjaft të shkurtër numri i këtyre emigrantëve u rrit shumë. Në qendrën katolike të Nju Jorkut, “Zoja e Këshillit të Mirë”, themeluesi i saj Dom Zef Oroshi nuk ia dilte dot të përballonte fluksin e besimtarëve. Ai ishte shqiptar i Shqipërisë dhe nuk merrte vesh mirë gjuhën e diasporës, po kështu edhe mosha e tij qe e madhe. Kardinali Kuk (Cook), i Nju Jorkut, i shkroi një letër Arqipeshkvit tim të Tivarit, ku kërkonte një prift për në Nju Jork. Pas një procedure që zgjati dy-tri vite deri në zyrtarizimin e saj, Arqipeshkvi i Tivarit më dërgoi mua.
Si e përjetuat misionin e ri dhe zhvendosjen në Nju Jorkun e largët?
Vetë periudha e jetës sime ka qenë pa dyshim më e bukura. Ishin ndër vitet më të lumtura. Në Nju Jork kam një histori tepër të gjatë. Aty kam kaluar rreth 20 vite. Në ’85-n, kardinali i Nju Jorkut më emëroi si administrator të Qendrave Katolike Shqiptare “Zoja e Kshillit të Mirë” dhe “Shën Pali”, ndërsa pas katër vitesh emërohem si famullitar i famullisë së re. Kam përjetuar momente shumë të bukura, por edhe të dhimbshme. Ndonjëherë më duhej tu dilja emigrantëve para në aeroport, sidomos atyre që nuk kishin mbështetje dhe as familje në Amerikë. Më pas i orientonim dhe i akomodonim në apartamente. Në një zonë të Bronksit të jugut, i cili ishte atëherë simboli i degradimit të qyteteve të SHBA-ve, arritëm të blejmë një vend të vogël dhe të ngrinim kishën tonë, më pas ngritëm një tjetër kishë, derisa vjen ajo që kulmon, ndërtimi i kishës së re në një zonë të mirë në periferi të Nju Jorkut, e cila është dhe sot e kësaj dite një oaz drite për shqiptarët. Aty kryhen aktivitete kulturore, koncerte, shfaqje, deri te dasmat apo ceremonitë mortore. Kam një mori kujtimesh dhe fotografish nga ajo kohë. Aty misioni jonë nuk vlerësohej vetëm si human e fetar, por edhe si kombëtar. Zakonisht, kisha dhe faltoret janë ato që bashkojnë të dielave të gjithë shqiptarët e shpërndarë në jetën metropolitane të Nju Jorkut. Ndoshta ata nuk do të shiheshin me muaj e me vite me radhë, nëse nuk do të kishte raste të tilla për t’u bashkuar. Në këto mjedise vijnë të gjithë shqiptarët, pa dallim bindje dhe besimi. Këtu dua të pohoj se shqiptarët janë me të vërtetë shumë të veçantë. Ata ambientohen shumë më lehtë se shtetasit e tjerë me kushtet, gjuhën dhe jetesën e një vendi të huaj, sidomos në Amerikë.
A keni pasur mbështetje nga Kisha Katolike Amerikane e Nju Jorkut?
Për 20 vite, aty nuk kam marrë asnjë cent nga Arqipeshkvia e Kishës së Nju Jorkut. Por, në anën tjetër, kam marrë një ndihmesë tepër të madhe prej emigrantëve shqiptarë gjatë procesit të ndërtimit të objekteve të kultit. Aty ekziston një koncept që, nëse dëshiron të bësh kishë të veçantë, je i lirë ta kesh, por këtë duhet ta bësh vetë dhe askush nuk të financon. Gjithçka është bërë me kontributin ekskluziv të emigrantëve shqiptarë, duke përfshirë këtu jo vetëm katolikët, por edhe myslimanët e ortodoksët. Këta besimtarë nuk konvertohen në katolikë, por sikurse e theksova më parë, kishat tona shërbejnë edhe si vatra të kulturës dhe arsimit kombëtar. Në ’89-n blemë vendin për kishën e re, me një shumë prej rreth 2 milionë e gjysmë dollarësh. U mblodh dhe një shumë tjetër prej rreth 7 milionë dollarësh. Shqiptarët janë integruar mirë në jetën amerikane. Shumicën e tyre i mbaj mend që kanë ardhur vetëm me dy valixhe para 20 vitesh, ndërsa sot kanë hapur bizneset e tyre dhe jetojnë në lagjet më të mira në periferi të Nju Jorkut.
Nënë Terezën, si e keni njohur?
Për herë të parë e kam njohur duke lexuar librin e drejtorit të BBC-së, “Diçka e bukur për Zotin”. Takimi i parë me të ishte në ’76-n, kur Nënë Tereza themeloi një kuvend të sajin jo larg nesh, në Bronks. Sa herë që vinte ajo, motrat na lajmëronin dhe nisëm të takoheshim herë pas here. Takimet më të rregullta me të i kam pas shugurimit tim këtu, si Arqipeshkv i Tiranës dhe Durrësit. Nënë Tereza ishte në një shkallë shumë të lartë. Nëse mund të them se ne ecim tokës, duke u mbajtur fort pas saj, Nënë Tereza kishte një dimension tjetër, vertikal. Me të drejtë e kanë quajtur një shenjtëreshë e gjallë. Shqetësimet, problemet njerëzore që na mundojnë të gjithëve për të nuk ekzistonin. Ajo jetonte në një sferë tjetër, një dimension të lartë hyjnor, ku gjithçka ka përgjigjen dhe zgjidhjen e vet. Fitorja më e madhe për të ishte shpëtimi i jetës së një fëmije. Vetë prania e Nënës Terezë rrezatonte një shenjtëri që të bënte të mendoje dhe të kishe një pikëpamje tjetër. Gjërat që ajo fliste ishin sa të thjeshta në dukje të parë, aq të thella brenda tyre. Nënë Tereza i nxirrte fjalët nga bindja e saj, të mishëruara në të. Ajo nuk mundohej të nxirrte frazat, apo të sajonte fjali për të bërë përshtypje. Mund të thoshte gjëra të dëgjuara më parë, apo citime nga Shkrimet e Shenjta, por kur ajo i përsëriste, këto fjalë kishin një origjinalitet të veçantë që mungonte në të tjerë.
Megjithatë, ligji shqiptar nuk e ndalon abortin. Çfarë keni bërë ju në këtë drejtim?
Kur është diçka që nuk i pëlqen publikut, ose atyre që bëjnë ligjin, zëri ynë tenton të kalohet në heshtje. Absolutisht e theksoj, aborti është gjëja më e tmerrshme, më e shëmtuar që mund të bëjë një nënë, qoftë e shtyrë nga burri, të afërmit, apo rrethana të tjera. E kam denoncuar gjithmonë abortin dhe gjej rastin të bëj thirrje se është një gjë që i ka distancuar shqiptarët nga krejt Evropa. Shqiptarët në Evropë janë i vetmi vend ku lindjet kalojnë numrin e vdekjeve. Shpeshherë njerëzit justifikohen se ka fëmijë aty ku ka injorancë, ose nuk bëjmë fëmijë se ka vështirësi ekonomike. Këto arsye nuk qëndrojnë. Kuptohet se fëmija është një përgjegjësi për t’u rritur, shkolluar etj., por është më mirë të zgjedhësh një jetë plus, sesa një jetë minus. Në përgjithësi, Kisha Katolike e denoncon në mënyrën më të ashpër marrjen e jetës nëpërmjet abortit. Këtë nuk e them si Ipeshkëv që flet sipas doktrinës të Kishës, por edhe si njeri që e ka provuar në jetën e tij. Kam takuar si meshtar nëna të shtyra nga mjeku ose burrat për të kryer këtë akt të shëmtuar dhe kur u kam folur kanë ndryshuar mendim. Sot ata fëmijë që mund të ishin vrarë kanë jetën e tyre dhe janë bërë prindër.
Si i shikoni zhvillimet e Shqipërisë dhe demokracinë e pas viteve ’90, e deri sot?
Çdo lindje nënkupton dhimbje të mëdha. Lindja e demokracisë është një gjë shumë e komplikuar, sidomos pas një izolimi nga diktatura gati gjysmëshekullore. Asgjë nuk është e lehtë dhe të gjithë duhet ta kuptojmë se nuk duhet të presim mrekulli. Ka gjithmonë hapësirë dhe vend për më mirë, e për këtë nuk ka dyshim, por demokracia dhe zhvillimi i një vendi ka nevojë të bëhet gradualisht, ashtu sikurse qenia njerëzore rritet për një kohë të caktuar. Demokracia jonë ka qenë një foshnjë e vogël. Ajo nuk mund të merret për të rritur. Ndërsa tashmë është një adoleshent duke kaluar në moshën e pjekurisë. Demokracia në Shqipëri, me të gjitha problemet e veta, duket se është në rrugën e konsolidimit. Megjithatë, nuk kam aspak dyshim se e vetmja rrugë e shqiptarëve për të ecur para është demokratizimi. Në përgjithësi jam optimist përsa i përket së ardhmes.
A mund dhe a duhet të jetë në pozita 100 për qind të barabarta femra me mashkullin?
Po dhe kjo nuk ka kurrfarë dyshimi. Ne e kemi të shkruar në Bibël dhe sipas një interpretimi mund të shpjegohet kështu: Organizmi i njeriut ka pjesët e tij të veçanta, pa të cilat nuk funksionon dot. Ato që simbolizojnë njeriun janë truri dhe zemra. Shpesh në familje, truri është burri ndërsa zemra është gruaja. Të dy së bashku funksionojnë në harmoni dhe realizojnë përfigurimin e vetë Zotit. Rolet janë të ndryshme, por secili luan pjesën e tij, pa cenuar tjetrin, me respekt e dashuri reciproke.
Vitet e fundit edhe në Shqipëri ka hyrë në modë bashkëjetesa. Ç’mund të thoni në lidhje me të?
Nga ana e Kishës Katolike bashkëjetesa është një gjë e papranueshme. Në doktrinën e krishterë Zoti krijoi burrin dhe gruan. Të dy ata duhet të bashkohen dhe të funksionojnë si një trup i vetëm. Zoti u tha atyre: “Tani shkoni dhe shumojuni!”. Sipas moralit tonë, martesa nuk është vetëm një institucion, por ka dhe disa detyra. E para vjen dashuria reciproke, pastaj ato që quhen nevojat e trupit, e së fundi më kryesorja, krijimi i breznive të reja, pra mbajtja e vazhdimësisë së jetës. Nëse përjashtohet një nga këto qëllime, martesa që është institucioni më i vjetër dhe më i shenjti në botë sakatohet. Kur vjen puna te bashkëjetesa, mund të sigurohen dy kushtet e para, por lindja, rritja dhe edukimi i fëmijëve në një atmosferë familjare nuk plotësohet.
Intervistoi Petrika Grosi, dhjetor 2009
