Nga ELENA BECATOROS dhe JOHN FLESHER
“Nuk ka asgjë më të mirë se lumi”, thotë një msues në pension. “Vjosa i jep bukuri fshatit tonë.”
Vjosa është e butë dhe e paqartë, duke ndryshuar nga bluja e tejdukshme e kobaltit kafen e errët e më pas në jeshile smerald. Ky lum është një nga rrjedhjat më të qëndrueshme.
Ky është një nga lumenjtë e fundit të egër të Evropës. Por për sa kohë?
Qeveria e Shqipërisë ka vendosur në lëvizje plane për ta dëmtuar Vjosën dhe degët e saj, në mënyrë që të gjenerojë energji elektrike të nevojshme për një nga vendet më të varfëra të Evropës, me qëllimin që të ndërtojë tetë diga përgjatë lumit kryesor.
Hidrocentralet janë një bum botëror, kryesisht në Azinë Juglindore, Amerikën e Jugut, Afrikë dhe në disa pjesë më pak të zhvilluara të Evropës. Vetëm në Ballkan, rreth 2,800 projekte për të shkatërruar lumenjtë janë duke u zhvilluar ose planifikuar,- thotë Olsi Nika nga EcoAlbania, një organizatë jofitimprurëse që kundërshton projektet.
Disa hidrocentrale si një burim i besueshëm, i lirë dhe i rinovueshëm i energjisë që ndihmon në frenimin e varësisë nga lëndët djegëse si qymyri, nafta dhe gazi natyror. Paneli Ndërqeveritar për Ndryshimin e Klimës thotë se ka “potencial të rëndësishëm” për të ulur më tej emetimet e karbonit.
Por disa studime të fundit vënë në dyshim vlerën e hidrocentraleve në luftën kundër ngrohjes globale. Kritikë të tillë si EcoAlbania thonë se përfitimet e hidrocentralit janë të mbivlerësuara, dhe mbizotëruar nga digat e dëmit mund të bëjnë.
Lumenjtë janë një pjesë thelbësore e ciklit global të ujit. Ato veprojnë si arteriet e natyrës, duke krijuar energji dhe lëndë ushqyese nëpër peizazhe të gjera, duke siguruar ujin e pijshëm, për prodhim ushqimi dhe industri. Ata janë një mjet për transportin e mallrave që bëjnë njerëzit. Por digat ndërpresin rrjedhën e tyre dhe jetën përreth tyre.
Digat bllokojnë rrjedhën natyrale të ujit dhe sedimenteve, dhe mund të shkaktojnë lëkundje të dëmshme të temperaturave. Ata gjithashtu mund të ndryshojnë përbërjen e ujit dhe të bëjnë që algat toksike të rriten.
“Sapo digat të vendosen, nuk do të ketë më kthim prapa,” thotë Olden. “Lumi do të shterojë. Është befasuese që banorët e saj ka të ngjarë të zhduken.”
Ata që jetojnë përgjatë bregut të lumenjve ose mbështeten në rrjedhën ujore për nevojat e tyre të jetesës, por Vjosa po shkatërrohet dhe shumë shpejt nuk do të jetë ashtu siç e kemi parë më parë. Ekosistemi i saj i brishtë do të ndryshohet në mënyrë të pakthyeshme, dhe shumë banorë do të humbasin tokën dhe shtëpitë e tyre.
Elton Pashollari, një udhëzues për rafting të lumenj thotë se klientët e tij po tërhiqen gjithnjë e më shumë nga egërsia e Vjosës.
Nga burimi afër kufirit grek, Vjosa derdhet në veri nëpër gryka të ngushta para se të kalojë në qytetin e Tepelenës.
Kjo karakteristikë është tipike për lumenjtë e egër dhe është thelbësore për ekosistemin vendor. Krijon habitate të larmishme dhe lejon që të rrjedhin sedimentet, duke shkatërruar fushat me përmbytje si shkak i mos pastrimit të shktratit të lumit.
Vjosa zbulon një anë tjetër të natyrës së saj të egër. Pas përmbytjeve sezonale, lumi mund të ndryshojë rrjedhën, rrjdha e tij po ri-formohet përgjatë zhavorrit të thellë që shërben si një filtër dhe si një sistem vetë-pastrimi. Kalon nga e majta në të djathtë në qendër, nëpër një zonë rreth 1.5 kilometra të gjerë.
“Një lum natyror është një lumë dinamik … një lum i gjallë,” thotë Nika nga EcoAlbania. “Po jeton dita ditës dhe i ndryshon fytyrën. Pas çdo përmbytjeje, nuk mund të shihni kurrë të njëjtat pamje ”.
Aftësia e lumit për t’u pastruar në vetvete është vërtet thelbësore në një vend ku administrimi i mbeturinave është shpeshherë i konsiderueshëm. Për vite me radhë, njerëzit kanë hedhur plehra në lum, duke krijuar shtigje prej plastike dhe leckash të ngjitura në degët e pemëve. Disa qytete shqiptare akoma i derdhin ujërat e zeza në lumenj.
Rreth 25 kilometra (16 milje) në veri-perëndim të Tepelenës, shtrati i lumit ngushtohet në një grykë tjetër të ngushtë e të pjerrët, ku zogjtë zhyten nga pemët e ankoruara në mënyrë të pasaktë në faqen e shkëmbit. Vetëm përtej kësaj vjen shenja e parë se sa dramatikisht një digë do të ndikonte jetën e një lumi dhe banorëve rreth tij.
Duke dalë nga kanioni, është si një minierë e ngushtë. Quhet Kalivac, një nga vendet më të njohura. Një ndërmarrje italiane iu dha një kontratë në fund të viteve 1990. Ndërtimi filloi, por nuk mbaroi kurrë, i rrënuar me vonesa dhe probleme financiare, tani gjithçka ka mbetur si mos më keq e gjithçka është e shkatërruar.
Tani, qeveria ka dhënë një kontratë të re për rregullimin e këtij vendi nga një kompani turke.
Shumë vendas pajtohen. Dhjetra banorë nga fshati Kute, edhe më shkatërrues, iu bashkuan jofitimprurësve për të ngritur atë që ishte padia e parë mjedisore e Shqipërisë kundër ndërtimit të një dige në grykën e Pocemit, një rrugëdalje në distancë të shkurtër nga Kalivaci. Ata fituan në 2017, por qeveria ka apeluar.
Fitorja, sado e rëndësishme, ishte vetëm një betejë. Një javë më vonë, qeveria lëshoi kontratën për këtë vend, por EcoAlbania planifikon ta luftojë atë projekt.
Ekologjikisht, ka vend për shumë diskutim.
Një studim i vitit 2018 i drejtuar nga Fritz Schiemer i Universitetit të Vjenës zbuloi se Vjosa ishte një ndër lumenjtë më të larmishëm. Ekipi regjistroi më shumë se 90 lloje të jovertebrorëve ujorë në vendet ku janë planifikuar digat, plus qindra peshq, specie amfibësh dhe zvarranikësh, disa të rrezikuar dhe të tjerë endemikë në Ballkan.
Por “shumica e biodiversitetit specifik do të zhduket në rastin e ndërtimeve të planifikuara të digës”, paralajmëruan ata.
Digat mund të zbulojnë zinxhirët e ushqimit duke zvogëluar popullsinë e insekteve që ushqejnë peshqit dhe duke kufizuar pjellorinë, e cila nga ana tjetër lë më pak mundësi që që shpendët dhe gjitarët të konsumojnë peshk. Por problemi më i njohur me ndërtimin e digave është se ato bllokojnë shtigjet e peshqve duke u përpjekur të migrojnë në rrjedhën e sipërme për pjellorinë. Numri i salmonit në Atlantik në Sh.B.A ka rënë, sipas Administratës Kombëtare Oqeanike dhe Atmosferike, në një pjesë të madhe për shkak të digave.
Ndërsa presioni për ndërtimin e digave intensifikohet në vendet më pak të zhvilluara, e kundërta po ndodh në ShBA dhe Evropën perëndimore, ku ka një lëvizje për të shembur digat që konsiderohen të vjetëruara.
Më shumë se 1.600 lumenjë janë çmontuar në ShBA, ku shumica prej tyre brenda 30 viteve të fundit, thuhet sipas grupit ‘American Rivers’. Në Evropë, heqja më e madhe që filloi këtë vit në Francë, ku dy diga po prishen në lumin Selune të Normandisë.
Me kaq pak lumenj të egër të mbetur në të gjithë globin, Vjosa gjithashtu është një burim i vlefshëm për studimin e sjelljes së lumenjve.
“Shkenca është vetëm në fillimin e të kuptuarit se si strukturohet dhe mirëmbahet biodiversiteti në rrjetet e lumenjve,” thotë studiuesi Gabriel Singer nga Instituti Leibniz në Gjermani. “Vjosa është një sistem unik.”
Dashuria e një banori, Seitit për lumin shkon thellë: Ajo ushqen familjen e tij duke siguruar punë dhe peshk për të ngrënë dhe shitur. Ai i mësoi pesë fëmijët e tij të notonin këtu. Çdo mëngjes, ai zbret në lumë vetëm për të shijuar pamjen e pakrahasueshme të lumit.
Seiti ka protestuar kundër planeve për projektet e reja që synojnë shkatërrimin e Vjosës, por disa nga fqinjët e tij nuk pajtohen. Kryetari i bashkisë, Metat Shehu, këmbëngul se komuniteti “nuk ka interes” për këtë çështje.
“Vjosa është e ndotur. Bimët dhe krijesat e Vjosës janë zhdukur, “thotë Shehu ndërsa po priste dhitë e tij. Çështja më e madhe, shton ai, është se fshatarëve u ofrohet shumë pak për të hequr dorë nga toka e tyre. Ai shpreson që diga të sjellë investime në zonë.
A mund të ndalen projektet e për shkatërrimin e Vjosës?
Jonus Jonuzi, një fermer 70-vjeçar që u rrit përgjatë lumit, ka ende shpresë.
Ai i rriti fëmijët e tij këtu dhe tani shikon nipërit e mbesat e tij duke luajtur në pranë ujit të këtij lumi. Para agimit çdo ditë, ai kapërcen një urë mbi një grykë të ngushtë për të prirur dhitë e tij përpara se djali i tij t’i shtyjë të pinë ujë nga një burim, ku uji shfaqet i ftohtë dhe i kristaltë.
“Çdo gjë që kam, e kam për shkak të lumit,” thotë ai. “Shqipëria ka nevojë për energji elektrike. Por jo duke krijuar një gjë dhe duke shkatërruar një tjetër. Pse një dëm i tillë që do të jetë i pariparueshëm për jetën, që gjeneratat e ardhshme do të na fajësojnë për atë që kemi bërë? “
