Emri i Fabian Barcatës është pothuaj i panjohur për lexuesin e sotëm shqiptar. Kështu ka qenë dhe shtatëdhjetë vjet më parë, deri kur u përkthye dhe u botua në gjuhën shqipe libri i tij “Lule”, nën kujdesin e Karl Gurakuqit. Në jetën e tij, vitet që jetoi në Shqipëri janë më të shënuara, i cili erdhi dy herë, më 1895 dhe 1899, por malarja e detyroi Patër Fabianin të kthehej në atdhe, në Austri. Nga ajo kohë na ka lënë dëshmitë përmes ditarit të tij mbi jetën shqiptare dhe si iu gjend të sëmureve nga malarja, prej së cilës kemi shkëputur, disa data që lidhen me pandeminë, që në rastësi janë muajt që përkojnë edhe me Covid-19 (V.M)
PJESË NGA DITARI IM SHQIPTAR I FABIAN BARCATËS
Në Kryezez, për t’u shëruar nga ethet e malarjes
30 prill 1905
Sot jam kthyer me gjithë çfarë kisha nga Alessio (Lezha). Ethet e malaries më kishin lodhur shumë kohët e fundit. Gjatë rrugës m’u desh të ndalesha dhe të pushoja dy herë dhe kur arrita këtu dridhesha aq shumë, saqë nuk e kontrolloja dot veten. Pritje festive! Nga lart ku ndodhej kisha dhe famullia, dëgjoheshin të shtenat me pushkë. Ndërmjet të shtenave dëgjohej dhe zëri i ëmbël i kembanave të kishës. Të gjithë njerëzit që takoja gjatë rrugës më pershendetnin me respekt. Para dyerve te shtëpive dhe kasolleve qendronin grate, ndërsa para tyre vraponin fëmijët disi të trembur, që më vrojtonin me gisht në gojë. Një grua e re me një fëmijë në krah, e cila gjatë rrugës qëndronte pranë meje, me tha me zë të lartë: “Zotëri rri te ne, ajri i Kryezezit do t’ua largojë ethet e sëmundjes”. Edhe unë e besoja këtë. Arqjipeshkvi më kishte dërguar këtu për t’u shëruar.
4 maj 1905
Sa e varfër është famullia. Sigurisht që as Lezha nuk më ka përkëdhelur, madje edhe komforti më i vogël që më kanë dhënë atje, këtu më mungon terësisht. Gjatë natës së sotme ka rënë shi dhe mua m’u desh ta ndërroja katër herë vendin e fjetjes, pasi pikonte në të gjithë dhomën time. Më në fund nuk më mbeti asgjë tjetër, veçse të mbeshtillesha në mushamanë time. Kështu më zuri gjumi dhe kur u çova isha terësisht i lagur. Gjëja më e këndshme është zjarri që ndodhet në kuzhinë dhe që mbahet ndezur gjatë gjithë kohës. Afër zjarrit ulem me orë të tëra në një poltron, veçanarisht kur më kapin ethet e malaries.
5 maj 1905
Dje u ankova për kushtet në banesën time dhe kjo nuk është aspak e drejtë, pasi Zoti nuk ka falur në Kryezez diçka më të mirë. Sa e varfër është kisha këtu! Katër mure të vjetra dhe mbi to një çati e keqe e papërfunduar me pllaka guri dhe përveç kësaj mungon dhe tavani. Altari është si një kub muri, ku për të hipur tek ai, duhet të kalosh mbi dy shkallë, të murosura dhe këto. Mbi altar në mur është varur një pamje e mjerë, e pikturuar në dru. Ka vetëm dy mbajtëse qirinjsh prej druri të cilave u mungojnë dhe këmbët. Në vend të këmbëve i kanë vënë gozhda për t’i mbajtur. Qirinjtë e tjerë mbahen në shishe boshe. Të vetmet stoli në kishë janë dy tufa të vjetra me lule letre, të cilat dhe këto kanë humbur formën e tyre. Si mbajtëse vere shërbejnë dy shishe të vogla të bëra nga kungulli. Kur po thoja për herë të parë meshën e shenjtë më ka shtrënguar zemra. E ndjeja se duhej të ndryshoja diçka. Menjëherë kam shkruajtur për ca mbajtëse të reja qirinjsh prej metali dhe u kam kërkuar murgeshave në Kallmet të më bëjnë 4 buqeta të reja lulesh. Kisha ka nevojë edhe per t’u lyer me gelqere, gje që do ta bëj vetë. Përse e kam bërë shkollën e pikturës?
“Një shpirt i ndjeshëm dhe besimtar”
15 maj 1905
Sot kam bërë vizitën time të parë pranë një të sëmuri. Më thirren te një burrë i vjetër që po vdiste. Shkova me kalë deri te kasollja. Aty ma mori kalin një burrë. Përmes një dere të ulet hyra në dhomën e vetme të kasolles. Në dhomë ishte vetëm një burrë i vjetër, i mbështetur me shpinë për muri, i cili thithte me qetësi një cigare. Hodha sytë përreth për të gjetur të sëmurin, për të cilin isha thirrur, por nuk e pashë. Plaku kishte vërejtur në heshtje vështrimin tim kërkues. Më në fund më tha: “Unë jam i sëmuri!” Isha pothuajse i nevrikosur pasi kur më thirren për të vizituar të sëmurin, ndodhesha në krevat i shtrirë dhe i lodhur nga ethet. Kisha ecur me kalë për rreth dy orë i prekur nga ethet dhe vij të vizitoj një burrë, i cili ishte më shëndosh se unë. A thua burri po e kuptonte nevrikosjen time? Me duket se po. Ai më ftoi të ulesha pranë tij, ma mori dorën dhe pasi e vendosi tek goja dhe mbi ballë, filloi të më fliste dhe zëri i tij u bë i ëmbël, sikur fshihte në të një lutje të brendshme: “O Zot, unë e shoh që edhe ti je i sëmurë dhe po më dhemb shpirti që të kam thirrur. Por mos u pendo për ardhjen tënde, pasi ajo nuk ka qenë kot. Unë jam duke vdekur dhe dua ta paguaj llogarinë që kam të hapur me Zotin. A e di ti që unë jam një mekatar i madh dhe kur të vijë koha që unë të dal përpara Zotit, nuk e di se çfarë do më shpëtojë përveç se zemërgjerësisë suaj.” Unë e dëgjova rrëfimin e tij dhe m’u duk sikur kësaj here kisha bërë mjaft. Ai donte që unë t’i bëja dhe vajimin e fundit. E kundërshtova me vendosmëri, pasi ky sakrament bëhej vetëm për njerëzit që ishin duke vdekur. “Zotëri, më beso, do të vdes së shpejti.” Gjatë kësaj kohe erdhen në dhomë dhe të afërmit e burrit, të cilët iu bashkuan lutjes së tij. Edhe ato mendonin se ai do vdiste së shpejti. Nuk isha i bindur, por i shtyrë nga lutjet e njerëzve, i bëra këtij burri vajimin e fundit. Pas ceremonisë më përgatiten kafe dhe unë qendrova ca kohë duke biseduar me këtë burrë. Ai më tregoi për kohët e shkuara dhe me dukej se i kishte venë qëllim vetes të më tregonte vetëm gjerat negative që kishte bërë gjatë gjithë jetës së tij. Por qëllimi që i kishte vënë vetes nuk pati sukses. Pas çdo fjalie që ai thonte, fshihej një shpirt i ndjeshëm dhe besimtar. Pasi folem rreth një gjysmë ore me njëri-tjetrin, ai hoqi cigaren nga goja, u shtri në tokë, më mori dorën dhe pas disa frymëmarrjeve të zgjatura, vdiq.
“Ishte një përvojë e rrallë për mua”
- maj 1905
Përsëri një vizitë tek një i sëmurë. Këtë herë ishte një djalë i ri, i cili vuante nga një infeksion akut i mushkërive dhe nuk kishte asnjë shpresë për t’u shëruar. Edhe kjo ishte një përvojë e rrallë për mua. Po përgatitesha t’i bëja vajimin e fundit. Ai po më vështronte i trishtuar dhe m’u lut: “Jam kaq i ri. Të lutem mos e bëj.” Në fillim nuk e kuptova, përse ky burrë kaq besimtar, po kundërshtonte këtë sakrament. Vetëm nga bisedat e mëpasshme e kuptova, se ai kishte frikë se mos shërohej përsëri. Shqiptarët besojnë se kur marrin vajimin e fundit janë të destinuar për të shkuar në qiell dhe për këtë nuk lejohet të bëjnë mekate të tjera. Vetëm pas kësaj kuptova përgjigjet që më jepeshin nganjëherë gjatë rrëfimeve kur unë e pyesja si për shembull: “A ke vjedhur?”, ato më përgjigjeshin: “O Zot, kam marrë vajimin e fundit, si mund të bëj një mekat të tillë?” Për këtë arsye kishte aq frikë nga ky sakrament ky djalë i ri, pasi ai mendonte qe po të kishte një jetë të gjatë, do ta kishte të vështirë t’u rezistonte të gjitha tundimeve të jetës.
“Në dhomën e të vdekurit, mora vendimin… që të bëhesha vetë mjek”
26 maj 1905
Ai djali i ri, tek i cili kam qenë dje për vizitë, ka vdekur. Oh, sa më dhemb shpirti, kur shoh se si vdes një gjak i ri. Sigurisht që ai do të kishte shpëtuar, po të kishte pasur mjek dhe ilaçe. Në dhomën e të vdekurit, mora vendimin që të zëvendësoja atë që mungonte dhe të bëhesha vetë mjek. Sikur këto letra të bien një ditë në duar të huaja do të qeshin për optimizmin me të cilin po shkruaj, në lidhje me këtë qëllim që i kam vënë vetes. Të bëhem mjek, kur nuk kam as shkollë, as dije, as përvoje. Nuk do të guxoj të shëroj sëmundjet e komplikuara, por sëmundjet e zakonshme që shërohen me mjete të thjeshta. Këtë do ta bëj. Uroj që për mjetet që na mungojnë, të na japë Zoti i madh, bekimin e tij. Ajo çka forcon bindjen time, është besimi që kanë kur vijnë e më pyesin herë pas here për sëmundjet që kanë.
“Zogjtë thonë lutjen e tyre të mbrëmjes”
14 gusht 1905
Jam ulur para famullisë me ditarin tim në dorë dhe po mundohem të përshkruaj ngjarjet e fundit. Por disi nuk më vjen. Pas ditëve të nxehta të verës ka ardhur një mbrëmje e mrekullueshme. Një erë e këndshme lëviz majat e pemëve, gjinkallat gumëzhijne nga të gjitha anët, ndërsa zogjtë thonë lutjen e tyre të mbrëmjes. Por ajo çfarë më tërheq më shumë vëmendjen time është një lutje tjetër e mbrëmjes, e cila këndohet nga disa zogj të tjerë. Ato janë fëmijët e vegjël, vajza dhe djem të cilët kthehen me dhentë e tyre nga kullotat në male. Dhe këndojnë! Janë zërat e tyre të vegjël që përhapen në të gjithë hapësirën. Sa bukur kumbojnë! Para shumë kohësh, në këtë vend ka pasur priftërinj, të cilët i kanë lënë këtij populli këtë traditë të mrekullueshme. Janë këto këngë të shenjta të cilat këndohen kudo sot. Në to perfshihet komplet katekizmi. Krijimi i botës, të gjitha historitë e testamentit të vjetër, jeta dhe vdekja e Krishtit, dhjetë urdhërimet, shtatë sakramentet, me një fjalë të vetme, në to përfshihet gjithçka çfarë një i krishterë i mirë duhet të dije. Vetëm ne mund të gjykojmë sot, se sa qetësuese dhe sa mbresëlenëse ka qenë puna e këtyre njerëzve të veshur me rroben e priftit. Eshtë shumë e vështirë të japësh mësime katekizmi këtu, duke marrë parasysh marrëdhëniet e vështira që kanë njerëzit. Prandaj këto këngë janë ndihmë e madhe për mua, pasi këto i dinë të gjithë.
“Unë jam bërë me të vërtetë mjek”
5 shtator 1905
Unë jam bërë më të vërtetë mjek. Para një muaji erdhi një grua, një vejushë e mjerë, të cilës ia kishin vrarë burrin për gjakmarrje. Ajo kishte gjashtë fëmijë dhe më i madhi ishte 14 vjeç. Më vete solli fëmijën më të vogël. Kjo krijesë e gjorë ishte 4 vjeç, por nuk mund të ecte. Trupi ishte shumë i enjtur dhe i fortë për t’u prekur, gjymtyrët s’ishin aspak rezistente dhe krejt të pafuqishme. Me duhej ta ndihmoja, por si? E ndjeva që s’mund të bëja ndonjë gjë, kështu që e luta gruan të qendronte në famulli dhe të flinte aty dhe pastaj e dërgova me kalin tim, të shoqëruar nga një shërbetor, për në Kallmet, aty ku ishin murgeshat, të cilat punonin si mjeke. Në darkë u kthye përsëri shumë e gëzuar dhe e qetësuar, me dy shishe ilaçe që i kishte marrë atje.
Pas një jave erdhi përsëri së bashku me fëmijët, por kësaj here tepër e mërzitur. “Fëmija nuk është aspak më mirë!” dhe m’u lut e më zuri be, që ta ndihmoja. Dhe ashtu bëra. Ato çfarë i dhashë asaj ishin disa ilaçe të lehta për shkarkimin e ujrave. Të them të vërtetën nuk kisha shumë besim tek veprimi i këtij ilaçi. Por ç’ndodhi? 3 javë më vonë erdhi ajo grua tek unë dhe më tregoi me sy që shkëlqenin, që fëmija ishte shumë më mirë. Trupi ishte zvogëluar dhe tashmë fëmija kishte filluar të ecte. Ajo m’u lut t’i jepja përsëri ilaçe. Dje shkova në kasollën e kësaj gruaje të ve. Në hyrje të kasolles qendronte drejt në këmbë pacienti im i vogël dhe pa e ndihmuar askush bëri hapa drejt meje. Nxora nga xhepi një copë të vogël sheqeri. Pastaj i dhashë një qese me fasule dhe një me sheqer për të emën. Duhej pasur kujdes me rregullat, që të mos turpëroheshin njerëzit e varfër. Nëse vinte në shtëpi ndonjë mik, duhej të lutej me kafe, madje dhe në kasollet më të varfëra. Kështu është tradita e shenjtë. Eshtë turp nëse nuk ndodh kështu.
Unë duhej ta merrja me mend, që këtu mungonte gjëja më elementare.
