NGA Gëzim SALIU

Reforma në gjyqësor në Shqipëri siç edhe koha po tregon, po rezulton një eksperiment pa rezultatet e kërkuara në nisje të saj dhe ndërkohë mjaft shqetësuese mbi pavarësinë e “drejtësisë së re”. Që pas votimit me 140 vota në Parlament, reforma mori një rrjedhë tjetër, ku 7 ligjet shoqëruese të saj u votuan vetëm nga mazhoranca, në kundërshtim me marrëveshjne mes palëve. Më tej reforma me procesin e vettingut provoi se nuk kishim të bënim me një “provim” dhe “skaner”  të pavarur për gjyqtarët e prokurorët. Janë të shumta rastet kur njerëz të spikatur të gjyqësorit, me integritet, u përjashtuan nga sistemi për aersye krejt banale, Ndërsa të tjerë me jo pak probleme arritën ta kalonin vettingun.

Më tej reforma në drejtësi gati u varros pa lindur  me votimin antikushtetues të prokurores së përkoshshme Arta Marku në Kuvend me 69 vota, kjo me bekimin e delegacionit të BE-së dhe ambasadës së SHBA-së. Të vazhdojmë më tej me emrat e përzgjedhur në krye të organeve drejtuese të sistemit të ri. Ekspertët e nivelit të lartë në nisje të reformës ranë dakord dhe më pas u ratifikua edhe me shkrim, që asnjë prej tyre nuk do ishte pjesë e sistemit të ri, por krejt abuzivisht me ligjin, një prej tyre u zgjodh në krye të KLP-së, institucionit më të rëndësishëm që do të vendoste “tullat” e  drejtësisë së re. E njëjta gjë ndodhi me edhe me Inspektoriatin e Lartë të Drejtësisë, ku në krye të tij u vendos vëllai i deputetes socialiste, i cili më parë kishte punuar në postin e Avokatit të Shtetit, një pozicion ku ishte emëruar nga Kryeministri Edi Rama.

Qartazi kjo reformë është kokë e këmbë e dështuar dhe e kontrolluar njëkohësisht. Shumica qeverisëse që në nisje të saj kërkoi kapjen e reformës, ku Fondacioni Soros ishte “lojtari kyç” i socialistëve në këtë reformë. Ndërhyrja e Komisionit të Venmecias mundi të zmbrapsë Soros e PS-në nga varianti katastrofik fillestar i reformës. Por vetëm kaq! Zhvillimi dhe ecuria e mëtejshme e reformës në drejtësi shkoi aty ku ishte qëllimi fillestar: Një reformë e kapur dhe e kontrolluar tërësisht nga partia në pushtet.

Dhe ajo që vihet re në gjithë këtë proces është fakti se që nga nisja e saj e deri më sot BE ka shprehur lëvdata për reformën. Sigurisht një rol kryesor në gjithë këtë “pozitivitet” të Brukselit ka luajtuar ish-ambasadorja e BE në Tiranë Romana Vlahutin. E pozicionuar tërësisht në krah të qeverisë gjatë gjithë mandatit të saj, Vlahutin i dha një dorë të mirë socialistëve në rezultatet finale të reformës, duke përcjellë në Bruksel fjalë të mira mbi ecurinë e reformës në drejtësi. Si e dërguara e BE-së në Tiranë, Vlahutin duhej të ishte mbikëqyrëse e gjithë procesit dhe kmbëngulëse deri në fund për ruajtjen e pavarësisë së sistemit dhe shmangien e tendecave të qarta të Qeverisë për kapjen e sistemit. Asnjëherë nuk e bëri!

Më tej një rol kryesor në gjithë këtë “magji” mbi BE-në ka luajtuar edhe rrjeti sorosian që i ka të ngulura thellë rrënjët e tij në çdo department të Brukselit. Një pjesë e mirë e eurodepuetëve, mes tyre edhe drejtues të BE-së, figuronin në listpagesat e fondacionit.

Po ashtu, të tjera arsye, ndoshta edhe interesa të gjera, kanë bërë që e gjitha kupola drejtuese e BE-së të shkelë një sy bi çalimin e thellë të reformës në drejtësi në Shqipëri, duke mos shprehur asnjëherë ndonjë shqetësim mbi faktet e provat që vërtetojnë kapjen e sistemit të ri nga shumica qeverisëse.

Dhe ajo që bie në sy është fakti se BE këtë standard e aplikon vetëm me Shqipërinë, pasi me vendet e tjera tregohet shumë strikte kur shkelen parimet e pavarësisë, meritokracisë apo kur vëren tendenca të përfshirjes së qeverisë në reformë. Një rast konkret është Polonia, një vend i ngjashëm si i yni, me prejardhje komuniste, ku thuajse në formë identike edhe aty është aplikuar një reformë në drejtësi. Por krejt ndryshe nga Shqipëria, për Poloninë, BE ka ngritur zërin duke shkuar deri te masat konkrete. Kështu BE ka filluar procedurat e nenit 7 kundër Polonisë në vitin 2017 me arsyetimin se reforma gjyqësore kundërshton vlerat themelore që mbështesin Bashkimin.  Dhe pyetja lind: Po me Shqipërinë, pse BE bën një sy qorr e një vesh shurdh?!

Për të kuptuar më mirë të gjithë nga sa thamë më sipër, po vëmë në dukje një shkrim të studiueses së Kembrixhit Chelsea Michta mbi reformën në gjyqëor në Poloni dhe kundërshtinë e BE-së ndaj tenedencave të qeveris për të kapur sistemin:

Lufta mbi sistemin e drejtesisë në Poloni ka të bëjë dhe me historinë!

–Shkrim nga Chelsea Michta, studiuese e në Kembrixh dhe kandidat Ph.D. në historinë evropiane në Universitetin e Kembrixhit. Shkrimi eshte botuar “Europe Edge”,  një revistë në internet që përfshin tema thelbësore në debatin e politikës transatlantike

Është përfolur shumë mbi luftën politike gjithnjë e më të diskutueshme në Poloni mbi mënyrën e strukturimit të gjyqësorit të vendit dhe shkallën në të cilën qeveria duhet të lejohet të ndërhyjë në operacionet e saj. Që nga ardhja në pushtet në 2015, Partia e Drejtësisë e Polonisë (PiS) ka miratuar me  ligj reforma të gjera në sistemin gjyqësor, duke përfshirë rregulla të reja për mënyrën se si gjyqtarët emërohen, mbahen dhe disiplinohen. Reformat përfshijnë dispozita që ulin moshën e pensionit të detyrueshëm të gjyqtarëve të Gjykatës Supreme nga 70 në 65 dhe gjyqtarë të gjykatave të zakonshme në 60 për gra dhe 65 për burra, nga 67 në të gjithë bordin (megjithëse presidenti polak mund të zgjasë mandatin e Gjyqtarëve të Gjykatës Supreme nga pesë vjet sipas dëshirës).

Një ligj tjetër krijoi një dhomë disiplinore të autorizuar për të hetuar dhe ndëshkuar gjyqtarët në rastet kur vendimet e tyre jane te didkutueshme, ndërsa një ligj në lidhje me Tribunalin Kushtetues shkurtoi mandatin e presidentit të tij nga nëntë në tre vjet dhe lejoi që Sejm aktual (Dhoma e ulët e parlamentit) të anulojë dhe zëvendësojë me kandidatët e vet emërimet e tre gjyqtarëve të zgjedhur nga parlamenti i mëparshëm. Sidoqoftë, burimi më i rëndësishëm i polemikave të tanishme kanë qenë ndryshimet në Këshillin Kombëtar të Gjyqësorit (KRS) përgjegjës për emërimin e gjyqtarëve. Ndërsa më parë KRS ishte emëruar nga gjyqtarët e ulur, kjo fuqi tani qëndron te Sejm, i cili deri më tani ka aprovuar 15 nga 25 anëtarët e KRS.

Këto ndryshime gjithëpërfshirëse kanë nxitur akuza nga gjyqësori polak, zyrtarët e Bashkimit Evropian dhe partitë e opozitës së Polonisë që kursi i ndjekur nga qeveria e PiS kërcënon ndarjen e pushteteve. Reformat janë dënuar gjithashtu gjerësisht në mediat perëndimore. Ndërsa salvo e fundit në këtë polemikë të gjatë dhe bezdisëse është një vendim në fillim të këtij muaji nga Gjykata Evropiane e Drejtësisë që Polonia duhet të pezullojë menjëherë dhomën disiplinore. BE filloi procedurat e nenit 7 kundër Polonisë tashmë në vitin 2017 me arsyetimin se reformat gjyqësore kundërshtojnë vlerat themelore që mbështesin Bashkimin. Gjykata Evropiane e Drejtësisë ka nxjerrë edhe disa aktvendime të tjera kundër qeverisë së PiS, duke kërkuar që reformat të shmangen.

Qeveria polake është përgjigjur se ndryshimet kanë për qëllim shkatërrimin e asaj që e ka quajtur “kastë vetë-përjetësuese” (kasta) brenda gjyqësorit. Ajo argumenton se reformat e saj janë thelbësore për trajtimin e korrupsionit dhe pastrimin e sistemit të një rrjeti të ngulitur të juristëve me rrënjë në epokën komuniste, të cilët dikur i dhanë përkrahjen e tyre politikave shtypëse nën regjimin e vjetër të mbështetur nga Bashkimi Sovjetik. Përderisa rregullimi gjyqësor pa dyshim ka qenë i ngadaltë dhe i shtrembëruar nga mospërfshirjet legjislative të paqarta, diskutimi i polemikave vuan nga mungesa e kontekstit. Nëse do ta kuptojmë dhe jo thjesht ta kritikojmë këtë përpjekje për reformë, duhet të marrim seriozisht shqetësimet e arkitektëve të saj. Kjo kërkon një shqyrtim më të gjerë të trajektores historike të transformimit pas-komunist të Polonisë.

Eshtë e qartë se kritika drejtuar reformave të lartpërmendura është e justifikuar. Ato afrohen në mënyrë të rrezikshme afër prishjes së parimit thelbësor demokratik të ndarjes së pushteteve dhe rrezikojnë politizimin dhe nënshtrimin e gjyqësorit ndaj ekzekutivit, veçanërisht nëse një palë e caktuar mban shumicën në Sejm. Sidoqoftë, kjo vetëm nuk i shpjegon vozitësit e këtyre ndryshimeve. Angazhimi më i thellë me historinë polake – pervec  se një fokus ekskluziv në inkuadrimin institucional të ligjit – ofron një mënyrë më produktive për të kuptuar mosmarrëveshjen që po shpaloset aktualisht në Poloni

Gjyqësori Polak është ndoshta më “postkomunisti” nga tre degët e qeverisë. Ai eshte gjithashtu i perjashtuar nga konkurimi ne fushen publike dhe kjo ka sjelle me kalimin e kohes detyrimin e ndryshimit te personelit dhe legjislatures. Raportohet se,në vitin 2019  nje në 10 gjyqtar në gjykatat e zakonshme dhe 36 nga 125 gjyqtarët e lejuar maksimal të Gjykatës Supreme filluan karrierën e tyre ligjore gjatë epokës komuniste. Për më tepër, 101 nga gjyqtarët e Gjykatës Supreme që kanë vuajtur gjatë 30 viteve të fundit gjoja kanë lëshuar dënime në emër të regjimit komunist gjatë periudhës së Ligjit Ushtarak (megjithëse asnjë gjyqtar aktualisht ulur në gjykatën më të lartë nuk ishin të përfshirë në dënimin e aktivistëve të Solidaritetit nën komunizëm).

Saktësia e këtyre numrave nuk eshte aq shume  çështja tek fakti se keta gjyqtarë janë akoma aktivë në Poloni pavarsishtse te njollosur nga shërbimi i tyre për regjimin komunist se sa  është efekti gërryes në besimin institucional të shkaktuar nga një ndjenjë ankimi midis një segmenti të madh të popullsisë për të cilin transformimi pas vitit 1989 nuk ka arritur t’i mbajë përgjegjës ata që jane te  implikuar  në të kaluarën autoritare të vendit. Për ta thënë ndryshe, mbështetja relative për reformën e qeverisë në gjyqësor nuk është domosdoshmërisht një funksion i dëshirës së shoqërisë polake për të politizuar procesin e emërimit të gjyqtarëve, dhe as – siç pretendojnë disa kritikë – nuk e reflekton këtë proces të veçantë të vendit për qeverisje autoritare . Paralajmërimet që Polonia është kapur nga një paroksizëm populist, i cili në mënyrë të pashmangshme do ta drejtojë atë drejt një të ardhme jolerale – ose “Polexit” – janë të parakohshme.

Historikisht, polakët kanë qenë përkrahës të ashpër të lirisë individuale dhe të drejtës së vetëvendosjes. Megjithatë, sot një shumicë duket se favorizon reformat e PiS – edhe pse jo një propozim për të dhënë prioritet të veçantë për ministrin e brendshëm – edhe pse inkuadrimi i tyre institucional është qartë në kundërshtim me atë që është praktikë e zakonshme në demokraci. Votimi i kryer në vitin 2017 zbuloi se vetëm 31% e polakëve ishin të kënaqur me mënyrën e funksionimit të gjyqësorit, ndërsa mbi 50% kishin një qëndrim negativ për të. Për më tepër, dekada e fundit ka parë një rënie të mbështetjes për Marrëveshjet e tryezes  së rrumbullakët të vitit 1989, e cila u krijua në fund të komunizmit në Poloni ndërsa anashkaloi çështjen e përgjegjësisë për 44 vitet e mëparshme të shtypjes komuniste. Kjo lejoi që një pjesë nga nomenklatura e partisë komuniste të pasurohet në ekonominë e re dhe të vazhdojë të luajë role kyçe në politikën e vendit. Sipas një studimi të vitit 2010 të kryer nga Qendra për Studime të Opinionit Publik (CBOS), 43% e Polakëve besuan se Tryeza  e Rrumbullakët krijonte një “kompakt social” pozitiv, ndërsa 31% e konsideronin atë si një “komplot midis elitave”, me 26% të pavendosur . Më e rëndësishmja, studimi tregoi se në vetëm një vit përqindja për të cilën tranzicioni i negociuar përfaqësonte një komplot ishte rritur me 5% (nga 26% në 31%) ndërsa përqindja e atyre të pavendosur kishte rënë me 4% (nga 30% poshtë në 26%). Rezultatet e një sondazhi tjetër të CBOS të realizuar në vitin 2016 zbuluan se përqindja e popullsisë që mbështeste një pamje negative të Tryezës së Rrumbullakët (d.m.th. se ai përbënte një “komplot elitar” ose një “operacion nga shërbimet sekrete”) ishte rritur me 6 pikë në arrinte 37%, ndërsa përqindja që e shikonte atë pozitivisht kishte rënë me një pikë. Deri në vitin 2019, ata me një pikëpamje pozitive kishin rënë në 37%, me vetëm 22% që ishin përgjigjur në mënyrë pozitive kur u pyetën nëse Tryeza e Rrumbullakët shënoi fundin e komunizmit në Poloni (dhjetë vjet më parë, numri ishte 40%).

Eshtë e nevojshme të merren parasysh këto të dhëna për gjyqësorin krahas votimit në Tryezën e rrumbullakët sepse përpjekja për reformë gjyqësore është hedhur gjithnjë e më shumë nga qeveria si një mekanizëm për përfundimin e tranzicionit pas komunizmi. Fakti që një shumicë e qytetarëve polakë duket se besojnë se Tryeza e rrumbullakët ishte antiteetike për një prishje të mirëfilltë me të kaluarën dhe se demokracia polake mbetet e njollosur nga trashëgimia e komunizmit hedh dritë mbi pranimin e tyre të dukshëm të këtij rregullimi të diskutueshëm. Në këtë aspekt, përpjekja për të riformuluar gjyqësorin është më shumë sesa një shtrirje legjislative nga një parti e vendosur për ta vendosur shumicën e saj parlamentare në përdorim maksimal; është gjithashtu për shumë polakë pjesë e një procesi më kompleks që synon të varrosë të kaluarën komuniste të vendit një herë e përgjithmonë.

Sfida më e madhe kur bëhet fjalë për të analizuar forcat që drejtojnë evolucionin e demokracisë polake – përfshirë konfrontimin politik në vazhdim mbi reformën e gjyqësorit – është të kuptoni përcaktuesit historikë në lojë. Deklaratat normative janë vërtet të rëndësishme, por nuk na cojne larg. Ata sigurisht nuk japin llogari për kompleksitetin e politikës polake sot. Ta themi thjesht, e kaluara vazhdon të peshojë shumë në të tashmen e vendit dhe do të vazhdojë ta bëjë këtë për ca kohë.

*STANDARD.AL