Nga Zija Çela
NJË XHAM I MADH QËNDRON PEZULL
Letër Helena Kadaresë. Tiranë, 23 mars1990.
Ndonëse kanë kaluar tridhjetë vjet, si tashti më kujtohet. Ndodhi në oborrin e Lidhjes. Helena më kishte lënë një tregim për gazetën “Drita”, ku isha kryeredaktor. Pastaj foli me një zë, që sikur ia ngrohu dëshira: “Sa do të doja të më dërgoje një letër në Paris!” Me gjasë, duke dashur të shprehja ndonjë mendim, edhe unë kisha arsye për t’shkruar. Teksti më poshtë.
***
E dashur Helenë,
Nuk prita që të botohej tregimi dhe pastaj të të shkruaja. Natyrisht, gazetën me tregimin tënd do ta shohësh në ambasadën tonë, ose do ta gjesh këtu, kur të jesh kthyer në Tiranë. Kurse letrën, sipas fjalës së dhënë, po ta dërgoj në Paris.
Helenë, fjala e parë që desha të të thoja, është diçka fort e thjeshtë për matjen e distancave. Kuptohet, e kam ditur prej kohësh që largësia është gjithashtu afërsi. Këto ditë, ashtu turbullt, jam kujtuar nganjëherë për letrën që do të shkruaja dhe pata rast përsëri të bindem se, tani që je larg, e kuptoj se shpirtërisht të kam të afërt. Shumë gjëra lidhen me atë portën prej xhami që ke ti në tregimin tënd, por që duhet hapur për të shkuar te deti. Në miqësinë tonë ndoshta kanë vdekur kot shumë ditë, dhe kanë vdekur pikërisht se ajo portë nuk është hapur. Por kjo nuk do të thotë se detit nuk ia kemi dëgjuar gjëmimet dhe s’ia kemi ditur mrekullitë. Një natë vonë, duke qëndruar vetëm me veten dhe duke menduar për një njeri që e dua shumë, kam provuar diçka të çuditshme: m’u duk sikur fillova të dëgjoja atë murmurimën e padëgjueshme që shkaktonte gjaku duke qarkulluar në trupin tim. Po, nuk është se gjaku nuk na i qarkullon emrat që duam. Mirëpo, për fat të keq, zgjohemi fort rrallë dhe shpesh u ngjajmë të fjeturve.
Deshe një përshtypje për tregimin?
Ndoshta edhe ato që thashë më lart, kanë një burim prej tregimit tënd. Më pëlqeu, Helenë, është nga ato tregime që nuk kërkojnë ta vrasin njeriun, por të ngrenë të rrëzuarit. (Po të ishe këtu, do të kisha propozuar të hiqje ndonjë nënvizim të haptë nga fundi, sepse ideja të vjen si nëntekst i qartë nga i gjithë tregimi.) Natyrisht, ka kohë që Helena ka treguar se di të shkruajë, por ka kohë që gjithashtu ka treguar se di të krijojë. Ti ke krijuar artin tënd, optikën tënde, mënyrën se si u afrohesh njerëzve e sendeve, sidomos mënyrën si i prek ata. Edhe në këtë tregim unë ndjeja shijen e pendës tënde dhe zbuloja gjurmët e gishtërinjve të tu.
Proza jote është e tillë: Për ata që të njohin nga afër e që kjo njohje i ngatërron mjaft, kjo prozë i bën të përsërisin të njëjtin steriotip: “Sa mirësi rrezaton Helena kur shkruan!” Ata që nuk të njohin nga afër dhe që përbëjnë shumicën dërrmuese, mund t’i bëjë të mendojnë se në shpirtin e kësaj gruaje shkrimtare çdo gjë është vënë në rregull, pra ashtu si në shpirtin e një engjëlli, zotëron harmonia. Unë kurrë s’të kam menduar engjëll, Helenë, sepse engjëjt mund të arrijnë të të magjepsin, por kurrë nuk arrijnë të të trembin. Proza jote të tremb. Të tremb ndër të tjera ajo qetësia e fshehtë, që gjithnjë është e rreme dhe që i ngjan një xhami të madh që qëndron pezull. I bie apo nuk i bie dikujt mbi kokë ky xham, lexuesit të vëmendshëm njëlloj i duhet të presë i shqetësuar dhe të mendojë se, sado që konflikti është më tëpër i brendshëme dhe me njëfarë zbutjeje imagjinative, ekziston prapëseprapë rreziku i përgjakjes. Në përgjithësi, kur bën objekt një të kaluar, tek ti ndihet dëshira për ta restauruar atë dhe, meqë e shkuara e njeriut nuk mund të restaurohet dot, ti zgjon vetëdijen e rishikimit të asaj pjese të jetës, që njeriut i ka mbetur për të jetuar. Mirëpo edhe pse përballë “heronjve” të tu, që i zgjidhin me këtë disponim situatat e ndërlikuara, a mundet që gjithkush t’u japë përgjigje pozitive të gjitha pyetjeve dhe enigmave të së ardhmes? Ky “plani i dytë” është një arsye tjetër, arsye e brendshme arti, që proza jote i tremb disa. Me trishtimin njerëzor që ngjall e thërret për t’u bërë më i vetëdijshëm, ajo të shtyn që edhe psherëtimën të mos e konsiderojmë në çdo rast si një zë të vjetëruar. E ku di pse, nganjëherë edhe të thuash me vete: “Ah, ma chére Helena!”
Siç e sheh, nuk është pak, aq më tepër kur mjaft shkrimtarë vazhdojnë ta ngjyejnë pendën në ujë.
Tani po të le atje ku je, ndërsa buzëqeshjen tënde e kam thuajse para syve.
Yti, Zija Çela
