Në fillimin e pandemisë COVID-19 në fillim të vitit 2020, vendet e Ballkanit u kritikuan ose u lavdëruan, në varësi të se sa shpejt ata siguruan një numër të madh vaksinash kundër COVID-19 dhe filluan të vaksinojnë popullsinë e tyre.
Paratë ishin më pak problem sesa disponueshmëria, përsëritën qeveritë, teksa ato përpiqeshin të siguronin mjaftueshëm vaksina, gjë që e bënë përfundimisht deri në fund të vitit 2020.
Tani gjërat kanë ndryshuar. Vaksinimi ka rënë në mënyrë drastike që kur arriti kulmin gjatë muajve të verës. Mijëra e mijëra vaksina të papërdorura gjenden në ruajtje.
Disa janë të destinuara për shkatërrim të menjëhershëm për shkak të datave të skadencës; më shumë ndoshta do të përfundojnë në të njëjtën mënyrë deri në fund të vitit.
Jo të gjitha vendet zbulojnë të dhëna se sa vaksina të skaduara kanë në magazinë; askush nuk do të donte të diskutonte koston e atyre vaksinave.
Por një përllogaritje e thjeshtë, duke përdorur çmimin më të lirë të vaksinave, siç renditet nga UNICEF, tregon se disa dhjetëra milionë euro vaksina të dala nga përdorimi janë humbur.
Duke përdorur këto përllogaritje për ato vende të Ballkanit për të cilat kishte të dhëna të mjaftueshme në dispozicion, megjithëse në disa raste vetëm në formën e vlerësimeve jozyrtare, duket se Maqedonia e Veriut, Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Mali i Zi dhe Kosova së bashku me gjasë kanë shpenzuar një total prej rreth 21 milionë eurosh për vaksinat e dala nga përdorimi.
Autoritetet kundërshtojnë se, në mes të një emergjence të paprecedentë të COVID-19, ky ishte një rrezik që në fillim.
Shëndeti i qytetarëve ishte shqetësimi ynë parësor, ndaj në paparashikueshmërinë e situatës, duke mos ditur se sa do të zgjaste, synimi ishte që të siguroheshin mjaftueshëm vaksina në mënyrë që procesi i vaksinimit të shkonte pa probleme. Kjo nënkuptonte pranimin e rrezikut të humbjeve të mundshme nëpërmjet vaksinave të skaduara; ky është një rrezik që çdo vend u desh ta bënte”, tha për BIRN Ministria e Shëndetësisë e Maqedonisë së Veriut.
Vlerësimi i humbjeve të përafërta
Llogaritja e sasisë totale të vaksinave që do të duhet të shkatërrohen dhe kostos së tyre, nuk është e lehtë.
Jo të gjitha vendet kanë bërë të ditur sasinë e saktë të vaksinave që kanë në magazinë ose sa kanë paguar për to, duke këmbëngulur se disa çmime i janë nënshtruar sekretit për shkak të kontratave që kanë bërë me ofruesit. Disa furnizime vinin edhe nëpërmjet donacioneve, dhe mosnjohja e sasive të sakta e bën të pamundur llogaritjen e numrit dhe kostos së tyre.
Por një vlerësim i përafërt mund të bëhet, nëse dikush merr çmimin më të ulët të shënuar për vaksinë, afërsisht 5 euro, siç renditet në faqen e internetit të UNICEF-it.
Maqedonia e Veriut: rezerva të larta, interes i ulët
Ministria e Shëndetësisë e Maqedonisë së Veriut, për shembull, tha se shkatërrimi i pothuajse 66,000 vaksinave të skaduara tashmë është miratuar. Ajo tha gjithashtu se ka 330,000 vaksina shtesë në magazinë, të prodhuara nga Pfizer dhe Moderna, që do të skadojnë deri në fund të këtij viti.
Duke gjykuar nga informacioni i ministrisë, se në javët e fundit shkalla e vaksinimit ka rënë në mënyrë drastike nga disa mijëra në ditë në fillim të vitit në pak më shumë se 20 vaksina në ditë tani, është e sigurt të supozohet se shumica dërrmuese e këtyre 396,000 vaksinave do të mbeten të papërdorura deri në fund të vitit.
Nëse kjo rezulton e saktë, dhe nëse një vaksinë kushton 5 euro, vetëm ky vend i vogël do të duhet të djegë rreth 1.98 milionë euro vaksina deri në fund të këtij viti.
Duke qenë se edhe të gjitha vendet fqinje raportojnë rënie të shkallës së vaksinimit, ku Kosova thotë se ka ditë kur nuk regjistrojnë fare vaksinime, kjo formulë e thjeshtuar mund të vlejë edhe për to.
Bosnja: varrezë për vaksinat e dhuruara
Në Bosnje dhe Hercegovinë, si entiteti i Federatës ashtu edhe entiteti i Republikës Srpska, thonë se ata kryesisht u mbështetën te vaksinat e dhuruara. Dhe të dyja kanë shkatërruar tashmë një pjesë të madhe të vaksinave të skaduara.
Instituti për Shëndetin Publik i Federatës së Bosnjës e Hercegovinës tha për BIRN se, deri në fund të shtatorit, ata kishin shkatërruar ose caktuar për asgjësim rreth 608,000 doza të skaduara. Nga 395,000 doza aktuale në magazinë, rreth 20,000, një donacion nga Koreja e Jugut, do të skadojnë deri në dhjetor. Pjesa tjetër do të jetë e përdorshme deri në mesin e vitit 2023 ose 2024.
Duke përdorur të njëjtin çmim prej 5 euro për vaksinë, deri në fund të këtij viti, autoritetet e Federatës ka të ngjarë të shkatërrojnë 3.14 milionë euro vaksina.
Numri i vaksinave kryesisht të dhuruara dhe të shkatërruara në Republikën Srpska është edhe më i madh. Deri më 1 shtator, rreth 861,000 doza kishin skaduar, thanë autoritetet e RS.
Aktualisht, RS ka pak më shumë se 173,714 doza të përdorshme, thanë autoritetet për BIRN, duke thënë vetëm se të gjitha ato janë dhuruar dhe duke mos specifikuar datat e skadencës së tyre.
Duke llogaritur vetëm dozat e skaduara deri më tani dhe duke supozuar se pjesa tjetër nuk do të skadojë së shpejti, llogaritja tregon se 4.3 milionë euro kanë shkuar dëm.
Në total, Bosnja dhe Hercegovina duket të shkatërrojë vaksina me vlerë prej 7.445 milionë eurosh.
Serbia dhe Bullgaria: spekulimet rreth humbjeve janë të mëdha
Ndërsa Bosnja u desh të mbështetej në donacione, Serbia dhe Bullgaria mburreshin më herët se ishin në gjendje ta merrnin vetë shumicën e vaksinave të tyre.
Të dy vendet më vonë raportuan se i dhuruan Bosnjës dhe vendeve të tjera fqinje disa vaksina që përndryshe do të kishin skaduar. Ata heshtin për numrin total të vaksinave të marra dhe të skaduara, duke e bërë të vështirë llogaritjen e humbjeve të tyre.
Serbia ishte e njohur për marrjen e vaksinave kundër COVID-19 para shumë të tjerëve në botë, kur filloi pandemia. Ajo bleu si vaksina perëndimore ashtu edhe vaksina nga Rusia dhe Kina.
Qeveria e Serbisë nuk iu përgjigj kërkesës së BIRN për informacion mbi numrin e vaksinave të prokuruara dhe vaksinave të shkatërruara për shkak të skadimit.
Presidenti Aleksandër Vuçiç tha në vitin 2021 se Serbia porositi rreth 15 milionë vaksina nga prodhues të ndryshëm, por nuk ka treguar numrin, çmimin e vaksinave apo kompanitë që i kanë prodhuar ato.
Dr. Rade Panic, president i Sindikatës së Punëtorëve Mjekësor dhe Farmaceutikë të Serbisë, i cili punon në spitalin kryesor në qytetin e Kraljevës, në Serbinë qendrore, tha për BIRN se shteti ende po e fsheh këtë informacion, edhe pse pandemia nuk është aq e fortë ose aq e panjohur sa ishte më parë.
“Nuk ka asnjë justifikim për fshehjen e të dhënave në këtë pikë, nëse ka pasur, kur COVID-19 ishte në kulmin e tij. Nga 15 milionë vaksina të prokuruara jam i sigurt se të paktën gjysma u shkatërruan”, tha Dr. Panic për BIRN.
Panic shpreson se marrëveshjet e shtetit me prodhuesit të përfshijnë mundësinë e anulimit të disa prokurimeve. Nëse jo, shteti do të duhet të paguajë shtesë për shkatërrimin e vaksinave të dala nga përdorimi.
“Në Kraljevo, çdo shkatërrim i vaksinave të dala nga përdorimi u desh të paguhej shtesë. Shpresoj që shteti të ketë një marrëveshje për të anuluar dorëzimin e pjesës tjetër të vaksinave që nuk nevojiten për momentin”, tha ai.
Ai dyshon se të dhënat reale se sa vaksina ka blerë Serbia apo sa ka paguar, do t’i zbulohen publikut derisa qeveria aktuale të jetë në pushtet.
Në Bullgari, të dhënat e sakta janë gjithashtu të pakta, duke bërë që disa të spekulojnë për humbje të mëdha të mundshme në vaksinat e blera, por të papërdorura.
Të dhënat e fundit zyrtare mbi prokurimet erdhën në qershor 2021, kur qeveria e atëhershme e përkohshme tha se kishte siguruar 14 milionë doza nga Pfizer për t’u përdorur midis 2021 dhe 2023, për 534 milionë leva, ose rreth 273 milionë euro.
Më 16 gusht, ministri i shëndetësisë i qeverisë së përkohshme Asen Medzhidiev tha për mediat se 1.3 milionë doza vaksinash të skaduara ishin shkatërruar.
Informacioni më i fundit ka qenë i pakët. BIRN nuk ishte në gjendje të kontaktonte Ministrinë e Shëndetësisë, ose Inspektoratin Rajonal të Shëndetësisë në Sofje ose linjat lokale të ndihmës lidhur me COVID-19 për të dhëna më të fundit.
Më 22 tetor, ish-ministri i brendshëm (2005-2008) Rumen Petkov, nga partia margjinale e majtë dhe skeptike ndaj vaksinave ABV, akuzoi Ministrinë e Shëndetësisë se ka blerë më shumë doza se ç’duhej, 15,740,694 gjithsej, shumica e të cilave – 8,486,894 – vijnë nga Pfizer/Biontech. Ai bëri thirrje për një hetim për këtë çështje.
Ai tha se kishte marrë të dhënat e tij nga Ministria e Shëndetësisë, sipas së cilës, midis viteve 2021 dhe 2022, Bullgaria dhuroi doza në Bangladesh, Bosnjë dhe Hercegovinë, Butan, Iran dhe Maqedoninë e Veriut për të lehtësuar furnizimin e tepërt.
Petkov tha se informacionet se sa doza janë shkatërruar për shkak të skadimit janë të paqarta, pasi doza të tilla hiqen periodikisht. Ministria e Shëndetësisë nuk i ka komentuar deklaratat e tij.
Në mungesë të të dhënave zyrtare për këto donacione dhe përdorshmërinë e vaksinave të dhuruara, edhe në llogaritjen më modeste, Bullgaria ka shkatërruar 1.3 milionë vaksina. Me supozimin se kushtojnë 5 euro, ka shpërdoruar rreth 6.5 milionë euro.
Mali i Zi: 60 për qind e vaksinave janë përdorur deri më tani
Që nga shkurti i vitit 2021, Mali i Zi bleu 1.06 milionë doza të vaksinave kundër COVID-19 dhe 60 për qind e tyre, rreth 674,000 doza, u përdorën, sipas Institutit për Shëndetin Publik.
Autoriteti Farmaceutik Malazez, Montefarm, tha se pothuajse 346,000 u shkatërruan për shkak të datave të skadencës. Kjo përfshin shkatërrimin në shtator të 27,754 dozave të vaksinave Astra Zeneca, si dhe 133,200 dozave të vaksinave Pfizer, 35,000 dozave të Sputnik V të Rusisë dhe 39,310 dozave të vaksinës Moderna.
Nëse çdo vaksinë kushtonte rreth 5 euro, Mali i Zi deri më tani ka shkatërruar vaksina me vlerë rreth 3.46 milionë euro.
Aktualisht, të dhënat zyrtare tregojnë se vendit i kanë mbetur gjithsej 152,000 doza të vaksinave Pfizer, Sinopharm dhe Sinovac, të cilat do të skadojnë në maj 2023.
Ashtu si në vendet e tjera, interesi për vaksinim ka rënë.
“Interesi për vaksinimin ishte i lartë nga fillimi i korrikut deri në mes të gushtit, për shkak të rritjes së numrit të rasteve të reja me COVID 19. Por në dy muajt e fundit ka pasur një rënie të numrit të personave që vijnë për vaksinim”, tha Instituti për Shëndet Publik.
Kosova: në garë me kohën për të përdorur rezervat
Ministria e Shëndetësisë e Kosovës tha për BIRN se vendi ka rreth 400,000 vaksina për COVID-19 në magazinë. “Të gjitha këto vaksina kanë si datë skadence vitin e ardhshëm,” tha ministria për BIRN me email.
Ajo nuk tha se sa doza ishte dashur të shkatërroheshin për shkak të daljes nga përdorimi, por tha se vaksinat e skaduara të COVID-19 do të trajtohen në përputhje me udhëzimet e OBSH-së për asgjësimin e vaksinave të papërdorura.
Ministria gjithashtu nuk i tregoi BIRN se sa kushtojnë vaksinat nga Pfizer për shkak të një marrëveshjeje konfidenciale me kompaninë. “Të tjerat janë donacione”, thuhet në të, pa specifikuar se sa.
Duke supozuar se Kosova nuk ka shkatërruar asnjë vaksinë deri më tani, duke qenë se 400,000 vaksinat e saj aktuale skadojnë vitin e ardhshëm, gara me kohën për t’i përdorur ato vazhdon.
Kjo do të jetë e vështirë, pasi ministria thotë se interesi për vaksinim ka rënë në rreth 15 vaksinime në ditë që nga tetori. Ka disa ditë që nuk bëhen fare vaksinime, tregojnë të dhënat zyrtare.
Duke përdorur të njëjtën matematikë, Kosova rrezikon të asgjësojë vaksina me vlerë rreth 2 milionë euro.
Shqipëri: Akuzat për përdorim të vaksinave të skaduara
Ministria Shqiptare e Shëndetësisë nuk iu përgjigj kërkesës së BIRN për të dhëna për numrin e vaksinave të skaduara ose që do të skadojnë së shpejti.
Mes mungesës së të dhënave zyrtare, qeveria është akuzuar për përdorimin e vaksinave që kanë skaduar.
Në korrik, kreu i Partisë Demokratike të opozitës, Sali Berisha, akuzoi autoritetet se po vaksinojnë qytetarët me vaksinat e skaduara kur publikoi në rrjetet sociale një vendim të Drejtoreshës së Institutit të Shëndetit Publik, Eugena Tomini. Këtu thuhej se Ministria e Shëndetësisë kishte urdhëruar vazhdimin e vaksinimit deri më 31 tetor, edhe pse data e skadencës së atij stoku ishte 31 korriku.
“Ky është një akt i papërgjegjshëm dhe i rrezikshëm për shëndetin e njerëzve dhe unë e dënoj atë”, tha Berisha.
Ministrja e Shëndetësisë, Ogerta Manastirliu, ka reaguar duke thënë se “vaksinat janë të sigurta dhe janë të certifikuara nga institucionet farmaceutike ndërkombëtare”.
“Zgjatja e datës së skadencës, sipas një kalendari që lidhet me datën e prodhimit, është bërë për të gjitha shtetet e botës nga Pfizer/BionTech dhe miratuar nga FDA dhe EMA”, shtoi Manastirliu.
Një tjetër debat për vaksinat e skaduara u ngrit në mes të tetorit, kur qytetarët reaguan në rrjetet sociale, por Instituti i Shëndetit Publik i hodhi poshtë dyshimet.
“Çdo përpjekje për të krijuar kaos me të pavërteta për çështjen e skadimit të vaksinave është një mënyrë primitive për të penguar procesin e nevojshëm, jetik dhe të pandalshëm të vaksinimit”, tha Instituti.
Mes gjithë kësaj, shifrat mbeten të fshehura. Të dhënat zyrtare nga Ministria e Shëndetësisë e Shqipërisë, të publikuara më 24 tetor, tregojnë vetëm se Shqipëria deri më tani ka administruar rreth 3 milionë vaksina anti-COVID dhe se 1.3 milionë banorë morën një dozë të parë, më shumë se 1.2 milionë morën një dozë të dytë dhe rreth 377,000, një dozë të tretë.
Greqi: nuk ka të dhëna për shkak të “për shkak të ngarkesës me punë”
Ministria e Shëndetësisë e Greqisë më 25 korrik krijoi një komitet prej gjashtë anëtarësh për të monitoruar domosdoshmërinë e mbledhjes së vaksinave të skaduara për COVID-19. Detyra e tij është të monitorojë dhe rekomandojë, ndjekë legjislacionin farmaceutik dhe të informojë Organizatën Kombëtare të Barnave (EOF) për domosdoshmërinë e grumbullimit të vaksinave kundër COVID-19, data e skadencës së të cilave ka kaluar.
