Arshi Pipa
Përsiatje filozofike e Arshi Pipës nga “Skicë e një konceptimi mbi jetën”, traktat filozofik shkruar më 1955, në burgun e Burrelit, botimet “Princi”
Si morali i egoizmit, ashtu dhe ai i simpatisë, do të jenë të paaftë t’i kënaqin kërkesat tona morale, po të mos marrim parasysh atë që përbën vetë shtyllën e moralitetit, konceptin e detyrimit.
Natyra nuk mund të më detyrojë kurrë për të pasur një qëllim. Natyra ka nevojë, shtrëngon, po nuk detyron. Koncepti i detyrimit i përket vullnetit, domethënë arsyes sonë që e influencon thellësisht. Forma e detyrimit është imperativi kategorik: “Ti duhet!” Detyrimi e nënkupton mundësinë e realizimit të tij; arsyeja, duke i diktuar njeriut ligjin, i ka matur tashmë mundësitë e tij: “Ti duhet, sepse ti mundesh!”
Arsyeja është, në esencën e saj, tejindividuale. Ajo nuk është vetëm imja ose jotja, por e të gjitha qenieve që mendojnë. Arsyeja nuk ekziston në gjendjen e kulluar, por e përzier me një brerore drite pak a shumë të turbullt; është qendra e shpirtit, zona më e ndriçuar e ndërgjegjes, si një sy i ndërgjegjes. Por ka mundësi që syri, herë pas here, të turbullohet nga forca e dritës, si dhe nga mungesa e saj; nga shqetësimi nervor, si dhe nga sëmundja: intervalet në të cilët arsyeja sheh qartë, dallon saktë, janë të rrallë; por, sidoqoftë, janë.
Si qenie e arsyeshme, njeriu është i prirur të ketë, për gjithçka që është e afërt me të, një interes të përbashkët. Edhe nëpërmjet ndjenjës, ne mund të arrijmë të biem dakord, por jo për gjithçka. Ndjenja bashkon, ndërkohë që edhe ndan. E kjo ndodh për faktin se ajo është e lidhur shumë ngushtë me trupin, në të cilin realizohet individualiteti. Është lehtë të vërehet kjo: ndër njerëz të ndryshëm, e njëjta gjë ngjall ndjenjatë ndryshme. Por, dy plus dy do të bëjnë katër për të gjithë.
Arsyeja është lidhja më e fortë që e bashkon njerëzimin. Derisa njeriu të jetë nën ndikimin e ndjenjave, emocioneve, si dhe inteligjencës llogaritëse, ai do të shohë te njeriu, jo rrallë, tjetrin: një kundërshtar që e pengon, një rival që e kërcënon. Por mjafton që ai të ngrihet në planin e arsyes: çdo pangjashmëri ndërmjet tij dhe tjetrit zhduket, mospërputhjet heshtin, ai sheh te njeriu një aleat, një shok besimi, një vëlla.
“Ti duhet!” më urdhëron arsyeja. Por çfarë duhet saktësisht? Para së gjithash, ti duhet të mendosh për përsosjen tënde dhe për tejkalimin e vetes tënde. Sepse, po të kënaqeshe me vetveten, duke hequr dorë nga përparimi, do të ishe, pikërisht për këtë arsye, i dënuar të degradoje në situatën shtazore. A nuk karakterizohen shtazët nga fakti se janë mendërisht të përgjumura, në botën e instinktit “routine”? Po të ndalosh, je i humbur. Pra, përpara!
Por, përpara për ku, në ç’drejtim? Pikërisht në drejtimin e emancipimit nga nevoja natyrore që është brenda teje, e cila ta errëson arsyen, të bën ta humbasësh dinjitetin e personit. Ti duhet të zhvishesh pa tjetër nga skoriet e kafshërisë! A duhet kuptuar, me këtë, se unë duhet ta mohoj veten si trup fizik, se duhet ta keqtrajtoj mishin? Aspak. Ti duhet ta shpirtëzosh mishin, jo ta mohosh; duhet ta përkryesh trupin tënd, ta zbukurosh, ta stërvitësh, në mënyrë që ai të jetë instrumenti i përkryer, i denjë për shpirtin, një lloj pasqyre e tij, ashtu siç është syri pasqyrë e shpirtit! Nuk duhet të abuzosh me trupin tënd, por ta përdorësh. Ta përdorësh si një trashëgimi të shenjtë, ta kultivosh me dashuri, ta respektosh si tempullin në të cilin e për të cilin ndriçon llamba e shpirtit tënd!
Dhe, nëse tashti do të më thuhet se ky qëllim është gjithsesi i mjegullt, jo i qartë, se mund të jetë objekt shthurjeje morale dhe keqinterpretimi, unë përgjigjem: qëllimet konkrete për të cilat bëhet fjalë, janë të nënkuptuara në përcaktimin e sipërm. Përveç sjelljes dhe mënyrës së jetesës, ç’gjë tjetër e dallon njeriun nga kafshëria? Atë e dallon fakti se njerëzit i kanë konkretizuar qëllimet e tyre të shpirtit te disa institucione, ku merr trajtë moraliteti i tyre: te familja, shteti, kisha, shoqëritë ndërkombëtare të kulturës dhe të veprimit. Ky është trupi i gjallë i moralitetit, me të cilin njeriu duhet ta pajtojë sjelljen e tij. Janë këto prodhimet e shpirtit njerëzor, në fazat e ndryshme të zhvillimit të tij. Ato mund të jenë – dhe në fakt janë – jo të përkryera, në kuptimin se mund t’i nënshtrohen përmirësimit, përparimit, çka do të thotë se ato janë vetë kusht i përparimit.
A ka njeriu të drejtë të mos i respektojë këto institucione? Mendoni se çfarë do të ishte individi pa shoqërinë. Imagjinoni një njeri të lindur e të rritur mes kafshëve: do të ishte shumë i ngjashëm me ta. Gjuha e logjika, sjelljet e zakonet, feja dhe arti, gjithçka është prodhim shoqëror. Me ardhjen e tij në botë, individi këto i gjen të bëra, të gatshme, dhe vetëm duhet të përpiqet t’i asimilojë. Si mundet ai, pra, të mos u bindet e të mos i respektojë institucionet që e bëjnë të mundur dinjitetin e tij si njeri?
Ja, pra, që u gjend përmbajtja e detyrës. Por nuk duhet të mendohet se njeriu duhet t’i bindet me servilizëm, me pëlqim të verbër, këtij apo atij institucioni: ai do të zbriste kështu në pasivitetin kafshëror. Jo, njeriut i është dhënë arsyeja për të mos e pranuar në mënyrë pasive rregullin e gjërave, i është dhënë arsyeja që të mendojë, të kritikojë, e, po të jetë e nevojshme, të korrigjojë, deri edhe të mohojë, në rastin e skajshëm.
Si subjekt moral që është, njeriut i duket thelbësore që të marrë pjesë në lëvizjen shoqërore, të bëjë pjesë, së paku, në një institucion të shoqërisë, të lidhet, pra, me diçka që është tejindividuale, duke e njësuar këtë me idealizmin e tij. Në një mënyrë ose në tjetrën, njeriu duhet të dalë nga individualizmi i tij për t’u bashkuar me shoqërinë.
Por nuk mjafton të mundësh natyrën në individualitetin tënd: duhet ta mundësh në universalitetin e saj. Si ta mundësh? Duke iu bindur arsyes, që është pikërisht kërkesë për universalitetin. Vetëm universaliteti i arsyes mund të triumfojë mbi universalitetin e natyrës.
Sapo të pranojë urdhrat e arsyes, njeriu, detyrimisht, do të përqafojë interesa të përbashkëta shpirtërore gjithnjë e më të gjëra. Ai rritet duke i zhvendosur kufijtë e ngushtë të individualitetit të tij tek ato të idealiteteve shoqërore ku bën pjesë. Grupi shoqëror, partia, atdheu, kisha, raca, njerëzimi, janë, mund të thuhet, momentet pasardhëse të këtij përparimi që s’mbaron kurrë.
Është krejt e qartë se, ndërmjet realiteteve etike të sipërpërmendura, lindin konflikte, çka rrjedh nga vetë koncepti i momentit. Momenti është në vetvete një ndalim i përkohshëm, i nevojshëm, për lëvizjen evolucioniste. Eshtë të organizuarit e fitoreve të shpirtit, bërja e tyre trup i fortë, që të mos shpërndahen e të mos zhduken. Kur evolucioni arrin në atë pikë, ku mund të gjejë disa lloj pengesash shumë shtrënguese, ai do t’i thyejë këto e do t’i kalojë. Por nuk duhet të mendohet se do të mohohet gjithçka që është fituar në një moment historik të mëparshëm; sepse, përkundrazi, kjo është karakteristika e shpirtit, ashtu si edhe e jetës në përgjithësi: të tejkalosh duke ruajtur. Si mund të rritej ndryshe bota e kulturës? Format e mëparshme të tejkaluara bëhen tashti pjesë e formës së re, e cila i përfshin brenda vetes si momente të nënshtruara. Njeriu mund të vazhdojë të jetë pjesë e idealiteteve të njërit ose të më shumë prej këtyre momenteve të nënshtruara, edhe pse i përshtatet njëkohësisht momentit superior që i përmban. Por koordinimi mund të dështojë, për shkak të efektit armiqësor, në kuptimin sektarist, të një momenti të tejkaluar, si dhe për shkak të momentit më përfshirës në gjirin e atij më pak përfshirës. Lindin kështu luftërat e klasave, konfliktet mes kishës e shtetit, luftërat mes kombeve të racave të ndryshme e mes besimeve të ndryshme.
Por lindin luftëra edhe mes një kombi e një kombi tjetër, ose mes grupe kombesh. Derisa uniteti i plotë nuk është arritur, lufta vazhdon të zhvillohet në drejtim të dyfishtë, nga brenda e nga jashtë. Është lufta e brendshme e pjesëve që përbëjnë një tërësi dhe është lufta e jashtme mes tërësive të ndryshme. Kjo vjen sepse këto tërësi janë gjithnjë pjesë, në krahasim me një tërësi superiore. Derisa të arrihet tërësia supreme, pra uniteti, lufta e heshtur mes tërësive të pjesshme nuk mund të zhduket.
Në pikën e tashme të evolucionit, uniteti më i lartë është arritur me konceptin e atdheut. Ky koncept përmban një tërësi vlerash, ekonomike dhe kulturore, me mbizotërimin, mes këtyre të ftindit, të motiveve afektive, ashtu siç kanë ardhur duke u përcaktuar në procesin historik. Përcaktimi i këtij koncepti është vështirë të jepet, sepse ky është një moment disi i paqëndrueshëm, në transformim të vazhdueshëm, i cili çon, në njërën anë drejt një zgjerimi progresiv shtrirjeje, dhe në anën tjetër në një përmbajtje përherë e më shumë ideale. Fati i këtij koncepti ka filluar nga rrethi i ngushtë i “polisit” të vjetër, për të arritur, ndër shekuj, në një organizim të qindra milionëve me kombësi të ndryshme, me shumësi racash, fesh, zakonesh e sjelljesh, pa përmendur këtu shumësinë gjeografike. Por, që ky formacion i shtetit federativ është objekt i zhvillimeve të mëtejshme, kjo është vërtetuar nga kontradiktat e fshehta ose të dukshme në gjirin e tij, nga ana e forcave centrifugale që kërcënojnë në mënyrë të vazhdueshme shpërbërjen e tij. Kombi, ky prodhim tipik i kulturës moderne, vazhdon të jetë i gjallë, por jeta e tij është e pasigurtë. Fuqitë botërore të sotme e kanë tejkaluar qyshkur. Dhe kombet më të kulturuara po e tejkalojnë në rrugë paqësore. Po asistojmë në një proces historik, për shkak të të cilit globi tokësor është i ndarë nga një grup i ngushtë formacionesh tokësore të stërmëdha me grumbullime masive njerëzish. Aty-këtu, është c vërtetë, vazhdojnë të ekzistojnë shtete të vegjël, madje formohen të tjerë nga copëtimi i perandorive koloniale. Por janë mbeturina, si mishra të huaj: drejtimi i lëvizjes evolutive është drejt supershtetit, shtetit botëror.
Që ideali i shtetit botëror është më shumë se një ëndërr, kjo shihet nga një lëvizje e qartë në këtë drejtim, e konkretizuar në institucione politike-kulturore ku bëjnë pjesë, qysh tashti, njerëz të shquar nga të gjitha anët e globit. Por ai po përparon edhe nëpër një rrugë tjetër, jo më ideale, por reale, për shkak të domosdoshmërisë. Që ekziston qysh tani një Shoqëri Kombesh, autoriteti i së cilës e tejkalon – edhe pse tani për tani vetëm de jure e jo de facto — sovranitetin shtetëror, kjo është një shenjë shumë e rëndësishme. Është një hap i rëndësishëm drejt realizimit të qeverisjes botërore. Njohja de jure është vetëm në një pjesë të vogël paraprirja e faktit, në pjesën më të madhe është rrjedhojë e një situate fakti.
Mbas shumë shekujsh historie, gjatë të cilëve arsyeja ka shprehur, nëpërmjet gojës së të zgjedhurve të saj, me insistim gjithnjë e më të madh, idealin e vëllazërimit njerëzor, duke e bërë njerëzimin qëllimin madhor për të cilin aspiron njeriu, mbas kaq përpjekjesh e sakrificash nga ana e shpirtrave superiorë, që kanë kontribuar në rrugë të ndryshme – art, shkencë, filozofi e fe – për ta bërë sa më të prekshëm këtë ideal, duke sjellë në intimitetin e secilit prej nesh, i hapur ndaj thirrjes së arsyes, shkëndijën prometeane prej së cilës ndizet jeta e shpirtit, sot, në shekullin e njëzetë, mund të jemi optimistë e të themi: ky ideal nuk është më shumë larg. Ai nuk është më privilegj i pak të zgjedhurve, por ka filluar të përfshijë një numër gjithnjë e më të madh njerëzish të thjeshtë, ka zbritur nga lartësitë në ultësirat e gjera, ka dalë nga kulla e fildishtë e të diturve, për të trokitur në portat e ofiçinave dhe të kasolleve. Sigurisht, nga të shumtët ky ideal është më shumë i ndierë sesa i menduar, ai vepron më shumë si një mit, sesa si një urdhër i arsyes, është i madh në të elementi afektiv, prandaj ka shumë turbullirë e papastërti në të. Në një situatë të këtillë, për demagogun është e lehtë ta devijojë nga rruga e drejtë, ta falsifikojë, duke e përdorur për qëllime krejt të ndryshme nga ato humanitaret. Por mbetet një gjë: prirja shpirtërore për ta pranuar thirrjen dhe për t’i bërë asaj jehonë, mbetet vullneti i përparimit.
Le të fluturojmë me krahët e mendimit përtej kohës sonë dhe le të shkojmë në atë të ardhme kur ideali i njerëzimit do të jetë një realitet i jetuar… Njerëzimi ishte caktuar si momenti i fundit i evolucionit. Kur ta kemi arritur, çfarë na pret? Na pret topitja, përkeqësimi, flashkësia e shpirtit, po të thonim se kemi mbaruar. Kjo arritje do të ishte fundi. A thua të kemi shpenzuar kaq shumë nga jeta, për të jetuar tashti fundin tonë? Jo, kjo është e pamundur. U tha që arsyeja është kërkesë për universalitetin. Mos universi është i kufizuar te guaska e këtij globi të vogël sa një kokrrizë rëre në botën univers? Dhe, a duhet që shpirti të gjendet i mbyllur në një rastësi kaq të vogël të materies planetare?
Por, tani për tani, nuk do ta prekim këtë argument. Do të kufizohemi t’i përgjigjemi problemit të fundit të evolucionit të njerëzimit. Dhe do të themi që, për të përballuar një problem të tillë, nuk kërkohet që ideali i njerëzimit të jetë bërë realitet. Ai që e ndien qysh tani realitetin e këtij ideali, duke e konsideruar si të pranishëm në shpirtin e tij, ia ka bërë vetes me kohë këtë pyetje dhe i është përgjigjur në mënyrën e vet. Kur thuhet se njerëzimi është rrethi i fundit që përmban në vetvete gjithë të tjerët, nuk duhet kuptuar që, kur të arrihet kjo shtrirje maksimale e mundshme për veprimin, ky do të shuhet. Pranë shtrirjes është cilësia. Në këtë drejtim, përparimi moral është gjithnjë i mundshëm. Dhe ky është një përparim i pakufizuar, që vazhdon, të paktën derisa të vazhdojë ekzistenca e njeriut në planetin tonë. Moraliteti është më parë te ne, e pastaj në shoqëri: e brendshmja ka më shumë rëndësi sesa e jashtmja. Madje, e jashtmja s’është tjetër veçse momenti me anën e të cilit e brendshmja ndërgjegjësohet për vetveten. Dy momentet kushtëzohen reciprokisht, por moraliteti, si i tillë, duhet të jetë kryesisht bindje dhe përgjegjësi e brendshme përballë gjyqit të ndërgjegjes vetjake.
Përparimi moral, nga pikëpamja e cilësisë, qëndron në të bërit e natyrës njerëzore gjithnjë e më e bindur ndaj zërit të ndërgjegjes morale, për të formuar veshjen morale, në mënyrë që idealiteti moral të na bëhet një natyrë e dytë. Sa më shumë të përparojë cilësia e veprimit moral, aq më shumë’ lufta mes natyrores e shpirtërores do ta humbë dramaticitetin e saj; virtyti depërton shpirtin dhe arsyeja praktike akordohet me të gjithnjë e më ngushtësisht. Ideali që synohet, nga kjo anë, është jeta e përsosur, një jetë, pra, ku moraliteti është bërë natyrë, ku mishi është shpirtëzuar aq shumë, sa t’i bindet me butësi vullnetit të virtytshëm. Por nuk është kjo arsyeja që detyra të mund të zhduket: ajo ndërron vetëm formë, duke u bërë, nga e rreptë dhe e ngrysur që ishte, kur kafshëria ishte shumë e fortë te njeriu, e ëmbël dhe e qetë, ashtu siç i përshtatet njeriut që ka arritur ta bëjë shpirtin e vet si një melodi, e cila ndërkohë që është e ndjeshme në mënyrë të përsosur dhe jep gëzim, lejon të duken në të theksat e një botë ideale, të cilën bota jonë e dëshiron gjithnjë.
E kemi kushtëzuar moralitetin me jetën shoqërore. Le të themi tani se njeriu, mbasi ka dalë nga intimiteti dhe është derdhur në shoqëri, duhet të kthehet përsëri, që ta bëjë qendër referimi kritik gjithçka që ai e ka fituar nga shtrirja në gjithësinë, një pjesë e së cilës është dhe ai vetë. Është kjo një lloj frymëmarrje morale, me anë të së cilës njeriu, herë pas here, del jashtë vetes, për t’u kthyer përsëri i pasuruar dhe i mbarsur me të.
Por, kur njeriu ta ketë thithur në shpirtin e tij njerëzimin e tërë, ai nuk mund t’i rezistojë tundimit për të thithur në vetvete natyrën e tërë. Mirëpo, a është e mundur kjo?
Derisa të qëndrojmë në njerëzimin, kjo gjë nuk duket absurde. Këtu i ngjashmi fuqizohet tek i ngjashmi. Simpatia që lidh pjesën me të gjithën është e qartë, e kuptueshme, dhe arsyeja nuk duhet të bëjë tjetër veçse ta ligjërojë me autoritetin e saj.
Por, si të kem simpati për një natyrë, thelbi i së cilës më mbetet misterioz? Do të mundem, ndoshta, të kem simpati për natyrën organike të planetit tokësor, mbasi çdo gjë që jeton, dhe në mënyrë të veçantë mbretëria shtazore, është parahistoria e njeriut.
Po mbretëria shtazore dhe mbretëria bimore a nuk kanë dalë nga ky “humus”; elementët që i përbëjnë a nuk janë elementët e materies bruto? Unë nuk jam vetëm shpirt, po jam edhe trup, dhe trupi im u nënshtrohet ligjeve themelore të fiziokimisë.
Nëse nëpërmjet shpirtit unë mundem të komunikoj me natyrën e gjallë, nëpërmjet trupit unë mundem gjithashtu të komuniko) me natyrën inorganike: një ditë unë do të jem kufomë dhe do t’ia kthej materies kapitalin me të cilin jetova. Nëpërmjet jetës sime unë mund të kem simpati për çdo gjë që jeton; nëpërmjet vdekjes sime unë mund të kem simpati me gjithçka që nuk jeton.
Planeti në të cilin jetoj është një pjesë e universitetit. Nëpërmjet pjesës unë jam i aftë ta ndiej Gjithësinë. Pengesat hapen edhe në këtë anë: aty ku mbaron mbretëria e mendimit tim, aty fillon fuqia e trupit tim.
