Prof.dr. Petrika Thëngjilli në një vështrim të thelluar multidimensional të figurës së famshme të Ali Pashë Tepelenës, rolit të tij në krijimin e Pashallëkut të Janinës, të politikave të tij të brendshme e të jashtme, në kthimin e tij në një zotërim të vërtetë autonom dhe të rolit objektiv të Ali Pashës në proceset e formësimit e ndërgjegjësimit të mëtejshëm kombëtar, të kalimit drejt periudhës së rëndësishme të Rilindjes Kombëtare…
Prof. dr. Fatmira Rama
Ka muaj që në libraritë e Tiranës qarkullon monografia e prof. dr. Petrika Thëngjillit, “Aliu midis historisë e legjendës”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, një studim ky voluminoz, bazuar në një hulumtim disavjeçar, që kërkon gjithashtu një përkushtim të veçantë. Prof. Petrika, punonjës shkencor për vite të tëra pranë Institutit të Historisë në Tiranë, osmanit i njohur dhe pedagog po aq i njohur në Universitetin e Tiranës, në Departamentin e Historisë, pranë Fakultetit Histori-Filologji, është i mirënjohur brenda dhe jashtë vendit, si një autor i shumë studimeve, sidomos rreth historisë kombëtare të shekullit XIX, i teksteve të shumta universitare e parauniversitare, bashkautor në disa vepra të historisë së popullit shqiptar, referues i dhjetëra e dhjetëra referateve e kumtesave, në konferenca shkencore brenda e jashtë vendit.
Kjo përvojë e gjatë, i ka lejuar autorit, që të përqendrohet në një vështrim të thelluar multidimensional të figurës së famshme të Ali Pashë Tepelenës, rolit të tij në krijimin e Pashallëkut të Janinës, të politikave të tij të brendshme e të jashtme, në kthimin e tij në një zotërim të vërtetë autonom dhe të rolit objektiv të Ali Pashës në proceset e formësimit e ndërgjegjësimit të mëtejshëm kombëtar, të kalimit drejt periudhës së rëndësishme të Rilindjes Kombëtare.
Autori, ecën kështu, në vazhdën e autorëve të tjerë të huaj e shqiptarë, sidomos të kohëve të fundit, drejt një ridimensionimi të figurës së Aliut, por në një vështrim më kompleks e të dokumentuar, duke plotësuar kështu një boshllëk të deritanishëm, mbështetur në një bibliografi tejet të pasur dhe në burime arkivore po aq të pasura, si të botuara, por dhe në burime origjinale të pabotuara, të hulumtuara prej tij si në arkivat osmane, por edhe në ato franceze, angleze, ruse etj. Kjo i ka krijuar mundësi autorit, që ta shikojë e analizojë gjithashtu këtë figurë në një kontekst më të gjerë historik, që i përket jo vetëm popullit shqiptar por dhe atij grek, e popujve të tjerë ballkanikë, Perandorisë Osmane dhe vendeve evropiane me të cilat ai ka bashkëpunuar në rrethana të caktuara historike.
Sa më lart, si një punim i gjerë, me 33 kapituj e një vëllim prej 1000 faqesh, është e qartë që problematika e trajtuar është e shumanshme. Por ne do të ndalemi në disa vlera themelore të monografisë, pikërisht në ato, që për mendimin tonë, sjellin një kontribut të ri, në ridimensionimin e kësaj figure.
Së pari, prof. Petrika shquhet për një njohje të thelluar të historiografisë botërore e asaj vendase rreth Aliut, shoqëruar me një kritikë e polemikë serioze e profesionale, duke argumentuar pikëpamjet e tij, përballë veprave themelore të autorëve të tjerë, në rreth dy shekuj, deri në ditët tona. Pikërisht kjo kritikë historiografike e gjerë dhe e detajuar e studimeve të deritanishme në këtë lëmë, përbën një meritë të padiskutueshme të këtij punimi. Kjo metodikë, e një përballjeje ballore me historiografinë rreth Aliut, bën që lexuesi të njohë më mirë këtë literaturë dhe pikëpamjet e autorëve të ndryshëm, ashtu dhe veprimtarinë e personalitetin e Aliut, si dhe këndvështrimet e risitë e autorit, në një vizion më objektiv e të plotë rreth tij.
E dyta, ky këndvështrim, është pikërisht në mbështetje të analizës së prof.Petrikës rreth objektivit kryesor të këtij punimi, shprehur që në titull, “Aliu midis historisë e legjendës”, që fare bukur konkretizohet në shprehjen figurative që ai sjell, që “si një korr sorrash, u voll kaq vrer mbi të, sa figura e tij u kthye në të kundërtën e tij, kurse meritat u mbuluan në llumin mbi të”. Autori e përcakton qartë që në Parathënie, që shtysa kryesore e ndërmarrjes së këtij studimi, ishte ndër të tjera, “afrimi sa më afër të vërtetës, duke hequr dalëngadalë baltën e hedhur mbi të, si nga armiqtë e tij, personalë e politikë, nga shteti osman, apo shtete e perandori, që u përpoqën ta shfrytëzojnë për qëllimet e tyre”.
Gjithnjë, në këtë bosht themelor, autori i kushton vëmendje të veçantë prejardhjes dhe formimit të Ali Pashës, përballë tejkalimeve e spekulimeve të shumta me karakter negativ, shpesh të burimeve të përcipta e mbi një bazë burimi të cekët. Ai ndalet këtu, jo si një qëllim në vetvete, por për ndriçimin e plotë të Ali Pashës, mbështetur gjithnjë në argumente e analiza, në kontekstin e zhvillimeve specifike të asaj periudhe.
Në vijim të tezave të viteve të fundit të historiografisë shqiptare dhe të burimeve origjinale të sjella nga autori, ai argumenton qartë e bindshëm, se familja tepelenase e Hysove, që i përkiste shtresës së bylykbashëve, ose të komandave ushtarake, të rekrutuara nga Porta e Lartë, ia doli që në kuadrin e antagonizmit të fortë feudal, të hynte në radhët e aristokracisë së re feudale krahinore, e të zotëronte edhe sanxhakun e Delvinës, konkretisht nga Veliu, i ati i Aliut, të cilit iu akordua nga Porta e Lartë, edhe grada e Pashait. Mbi këtë bazë familjare, autori ndalet në ngritjen e shpejtë të Aliut, në krye të forcave ushtarake të kohës, duke hedhur më tej hapa të sigurt në karrierën ushtarake dhe atë qeverisëse, duke vënë qartë në dukje, se Aliu nuk ishte një “kaçak mali”, apo “hajdut rrugësh”, por bir i një pashai, në radhët e oxhaqeve shqiptare të jugut të territoreve shqiptare. Nga viti 1784, kur ai mori gradën e pashait, edhe ky në krye të sanxhakut të Delvinës, nuk kaluan veçse tre vite, kur më 1787 vendosi sundimin e tij në Janinë, dhe më 1810 ai zotëroi gjithë jugun e Shqipërisë dhe veriun e Greqisë, deri më 1822. Autori ka theksuar qartë, në këtë rrugëtim, jo vetëm eksperiencën e tij të pasur ushtarake e organizative, por edhe ambiciet e tij të mëdha në rritje për pushtet, si dhe vizionin e tij të qartë për të ardhmen e pashallëkut.
Në disa kapituj të tërë prof. Petrika, veçon aftësitë organizative e vetëqeverisëse të Ali Pashës, duke ndërtuar një aparat administrativ efiçent, si në lëmin legjislativ, ligjor, financiar, ekonomik, ushtarak e kulturor dhe në marrëdhëniet me jashtë. Janë me shumë interes të dhënat dhe analizat e ndikimit evropian, apo depërtimi i elementëve modernë, që u ndjenë kudo, me gjithë fondamentin osman, në një gërshetim me elementin feudal, që ndikuan në barazinë e të gjithë shtetasve, pa dallim etnie e feje përpara ligjit; në zhvillimin e ekonomisë dhe formësimin qartësisht të shtresës së konsoliduar të mesme; në teknikat bujqësore të përparuara; në përshtatjen me simbolikën perëndimore në fushën diplomatike; në vendosjen e rendit, ligjit dhe sigurisë për pronën etj. Prof. Petrika vë në dukje se elemente të tillë, janë vënë në pah dhe nga autorë të tjerë edhe të hershëm, në studimet e tyre, si p.sh. studiuesi anglez, i gjysmës së dytë të shek.XIX, Martin Lik (Leake). Sipas tij, “Aliu çeli rrugën e qytetërimit pasardhës…”, se ai “i hapi rrugë trajtës së plutokracisë së re” etj.
Në këtë kontekst, një meritë tjetër e autorit, është analiza e tij rreth karakterit të Pashallëkut të Janinës, duke analizuar shkallën e varësisë së tij nga Perandoria Osmane: ishte në varësi të drejtpërdrejtë prej saj, një principatë autonome, apo një shtet i mirëfilltë? Gjithnjë në një ballafaqim të detajuar me autorë të tjerë, autori ndalet sidomos në studiuesit shqiptarë, që nga Ahmet Myfid Libohova, autori i parë i një monografie rreth Aliut, botuar në Kajro në fillim të shekullit XX, tek autorë të mirënjohur të pas Luftës II Botërore si: Stavri Naçi, Ligor Mile, Ilir Ushtelenca, Irakli Koçollari etj., që kanë evidentuar elementët e autonomisë së këtij pashallëkun e synimet e Aliut për një shkëputje të plotë nga Porta e Lartë. Autori mbështet pikëpamjen se Pashallëku i Janinës, si në politikën e brendshme e të jashtme, për aspekte të caktuara e në rrethana specifike historike, mori tiparet e një zotërimi, apo njësie autonome brenda një formacioni shtetëror të tipit feudal despotik, me karakter etnik në shumicë shqiptare, por edhe greke, në një shtrirje të konsiderueshme territoriale. Por, ai thekson qartësisht se, ky pashallëk mbeti një pjesë territoriale osmane, që zbatonte rregullisht detyrimet fiskale e ato ushtarake dhe vetë sundimi i tij, me gjithë elementet e reja të depërtuara nga Perëndimi, i ngjiste Sulltanit, aq sa thirrej dhe “Sulltani i Janinës”. Ai vë në dukje se, duke mos gjetur mbështetje në faktorin ndërkombëtar, që ndërkohë ishte shprehur për status quo-në e Perandorisë Osmane, dhe në faktorë të tjerë brenda kësaj Perandorie, “Aliu e shtyu varësinë nominale ndaj Sulltanit, dhe në fund u rrëzua”, duke mos arritur të ndërtonte një njësi shtetërore të pavarur, që ishte synimi i tij themelor, duke përfunduar në mënyrë fatale për të.
Si studiues i thelluar prof. Petrika, përcakton shkaqet e rrëzimit të tij, duke analizuar njëkohësisht vlerën kombëtare të veprës së Aliut. Thuhet se historia ecën përpara dhe përmes dështimeve. Në mbështetje dhe të autorëve të tjerë, ai është i mendimit, se megjithëse dështoi në synimet e tij për shkëputje të plotë nga Perandoria Osmane, “Aliu dhe vepra e tij patën një rëndësi të madhe për shqiptarët…”; se Aliu, që jetoi e veproi në kohën kur po lindnin shtetet e pavarura në Ballkan; bashkëpunoi me organizatorët e mbështetësit e Revolucionit Grek dhe kaloi në kryengritje e përballje me Portën e Lartë, kishte përvetësuar ndërkohë idetë nacionaliste të krijimit të shteteve moderne të pavarura, tezë kjo sensibilizuese për studime të reja në të ardhmen. Ai vë në dukje, se veprimtaria e Ali Pashës, së bashku me atë të Bushatllinjve në veri të vendit, paraqet një periudhë të ndërmjetme, një gur kilometrik në rrugën e nacionalizmit shqiptar, nga protonacionalizmi, në fillesat e nacionalizmit të mirëfilltë shqiptar, në Rilindjen Kombëtare. Në vazhdë të këtij konkluzioni, ai citon dhe shtypin kombëtar shqiptar të fundit të shekullit XIX, fillimi i shekullit XX, ku kryengritjet e Ali Pashë Tepelenës, dhe e Mustafa Pashës në Shkodër, shihen “si shenja se shqiptarët u ringjallën dhe u ngritën, se ata ishin të zotë të marrin në dorë lirinë e tyre”, duke vënë një kufi ndarës midis këtyre dy periudhave.
Duke e uruar autorin për këtë vepër me mjaft vlera për historinë tonë kombëtare të fundit të shek.XVIII dhe të fillimeve të shek. XIX, konkretizuar në mënyrën më të plotë e më të thelluar të figurës sa të njohur, aq edhe të famshme të Ali Pashë Tepelenës, por dhe ngacmuese për studime të tjera të mëtejshme, vërejmë me kënaqësi se kjo monografi, është e mirëpritur jo vetëm nga radhët akademike e sidomos ato universitare, por do të jetë me shumë interes edhe për publikun e gjerë në të gjitha territoret shqiptare, ashtu dhe në diasporën shqiptare.
